Diety eliminacyjne – jak mogą wpłynąć na organizm?

Diety eliminacyjne są bardzo popularne, a głównym ich celem ma być zmniejszenie masy ciała. Niestety samo wyeliminowanie konkretnych produktów nie spowoduje, że kilogramy będą maleć, a wykluczanie poszczególnych produktów z jadłospisu ma duży wpływ na nasze zdrowie. Najważniejszym aspektem niekorzystnego oddziaływania diet eliminacyjnych na organizm jest pogorszenie stanu odżywienia.

Takie restrykcyjne odżywianie może znacząco wpłynąć na powstawanie w organizmie wielu niedoborów, w tym niedoboru witamin. Przykładem tego może być witamina B1, która jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego oraz do przebiegu procesów energetycznych. Witamina ta jest obecna w zbożach, z tego względu popularne diety wykluczające zboża lub węglowodany, takie jak bezglutenowa czy ketogeniczna, nie powinny być wprowadzane bez wyraźnych wskazań medycznych. Diety eliminacyjne wpływają również na mikrobiom. Mikroflora jelitowa oraz mikroorganizmy, które wchodzą w jej skład mają ogromne znaczenie nie tylko w funkcjonowaniu jelit, gdzie znajduje się ich największa ilość, ale także na funkcjonowanie układu odpornościowego czy samopoczucie.

Czym właściwie jest mikroflora jelitowa?

Mikrobiom jelitowy zamieszkuje kilkadziesiąt tysięcy gatunków drubnoustrojów a ich liczebność wynosi 10x więcej niż ilość wszystkich komórek ciała. Obecne są one w największej części w przewodzie pokarmowym, w tym w jelitach. Głównie są to bakterie, jednak w organizmie naturalnie występują również grzyby, wirusy i pierwotniaki. Zdecydowana większość z nich należy do dwóch typów: Firmicutes i Bacteroidetes. Pierwsze z nich w większości to bakterie pożyteczne, które „lubią węglowodany”. Należą do nich m.in. Bifidobacterium, Streptococcus, Lactobacillus czy Clostridium. Natomiast do drugiego typu zaliczają się Bacteroides, Provotella, Ruminococcus czy Eubacterium. Do grupy Firmicutes zalicza się duża ilość bakterii komensalnych, które są pożyteczne. Jednym z takich mikroorganizmów może być Fecalibacterium prausnitzii – gatunek będący największym producentem kwasu masłowego. Jest to jeden z krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych produkowanych przez bakterie, który stanowi źródło energii dla komórek jelit oraz wykazuje działanie przeciwzapalne.

Mikroflora jelitowa uczestniczy w wielu procesach zachodzących w organizmie, do których należy trawienie, reakcje odpornościowe czy regulowanie nastroju. Zaburzony skład mikrobiomu może się objawiać nie tylko problemami żołądkowo-jelitowymi, ale również m.in. obniżoną odpornością czy zwiększoną podatnością na stres.

Dieta ketogeniczna

Sztandarowym przykładem diety „na schudnięcie” jest dieta ketogeniczna. Ten sposób żywienia jest przebadaną formą leczniczą padaczki lekoopornej i tylko w takim wypadku powinien być stosowany. Omawiana dieta charakteryzuje się bardzo niską zawartością węglowodanów – poniżej 50g/dobę. Te składniki odżywcze są źródłem energii, nie tylko dla komórek organizmu, ale także dla drobnoustrojów bytujących w jelitach. Bez nich nie są one w stanie prawidłowo się rozwijać, dlatego podczas stosowania diety ketogenicznej powoduje zmniejszenie ogólnej ilości mikroorganizmów jelitowych. Do węglowodanów zaliczają się tzw. prebiotyki, czyli związki będące głównym substratem do produkcji energii przez bakterie oraz wspomnianego wcześniej kwasu masłowego. Wykluczenie prebiotyków z diety ma duże konsekwencje dla składu mikroflory jelitowej. W szczególności maleje liczba jednych z ważniejszych komensalnych bakterii – bifidobakterii. Ponad to, dieta ketogeniczna ma znaczący wpływ na zmniejszenie produkcji kwasu masłowego przez bakterie, które podobnie jak Bifidobacterium ulegają zmniejszeniu przez brak odpowiedniej ilości węglowodanów. Z drugiej strony, dieta ketogeniczna jest bogata z mięso, również czerwone. Wykazano, że nadmiar białka zwierzęcego może zwiększyć liczebność bakterii o działaniu potencjalnie prozapalnym, takich jak Bacteroides. Kolejnym składnikiem pokarmowym, który występuje w nadmiarze w omawianym sposobie żywienia jest tłuszcz, w szczególności nasycone kwasy tłuszczowe nasycone pochodzące z produktów zwierzęcych. Są to związki cieszące się złą sławą, ponieważ zwiększają ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych. Jednak nie jest to ich jedyne niekorzystne działanie. Oddziałują również na mikrobiom jelitowy, powodując podobne zmiany co brak węglowodanów – ich nadmiar może zmniejszać obfitość bifidobakterii. Dieta ketogeniczna oprócz zmniejszania ilości bakterii jelitowych ma także wpływ na ogólny stan błony śluzowej jelit, prowadząc do rozwoju stanu zapalnego w tym narządzie.

Dieta białkowo-tłuszczowa ma również bardzo duży wpływ na stan odżywienia. Stosując ją, pozbawiamy nasz organizm podstawowego źródła energii jakim są węglowodany. Z tego względu, organizm musi się nauczyć syntetyzować ją z innych substratów, jakim w tym wypadku będą tłuszcze. Niestety nie wszystkie komórki organizmu potrafią wykorzystywać kwasy tłuszczowe jako źródło energii. Są to m.in. komórki nerwowe wykorzystujące glukozę lub ciała ketonowe w procesach energetycznych. Te drugie mogą być syntetyzowane z tłuszczy oraz, gdy występuje ich nadmiar tak jak na diecie białkowo-tłuszczowej, gromadzone w organizmie. Może to mieć negatywny wpływ na utrzymanie na stałym poziomie gospodarki kwasowo-zasadowej, ponieważ ketony wykazują odczyn kwasowy i w dużym stężeniu mogą powodować zakwaszenie. Oprócz większej ilości ciał ketonowych i braku węglowodanów dieta ketogeniczna może powodować inne konsekwencje. Nadmiar białka może mieć wpływ na funkcjonowanie nerek, które odpowiadają za ich metabolizm. Nadmiar tego składnika powoduje ich nadmierne obciążenie, co może zwiększyć ryzyko rozwoju niewydolności tego narządu.

Dieta bezglutenowa

Czym właściwie jest gluten? Gluten jest mieszaniną wielu białek, głównie gliadyny i gluteniny. Stanowi on formę „magazynu” w ziarnach pszenicy. Podobne budową związki występują w życie (sekalina), owsie (awenina) oraz jęczmieniu (hordeina) i są wspólnie określane jako gluten. Związek ten występuje w podstawowych zbożach, z których składa się znaczna część diety. Jest zawarty w pieczywie, makaronach i wszelkich innych wyrobach zbożowych, z tego względu dieta bezglutenowa wyklucza podstawowe źródła energii i może być bardzo ciężka w utrzymaniu prawidłowego stanu odżywienia. Podobnie jak z dietą ketogeniczną, dieta bezglutenowa również jest formą leczniczą celiakii, jednak można również wykorzystywać w tzw. nieceliakalnej nadwrażliwości na gluten.

Jest to dieta eliminacyjna, co ma znaczenie dla składu mikroorganizmów jelitowych. Podobnie jak z dietą ketogeniczną, dieta bezglutenowa również powoduje zmniejszenie obfitości komensalnych bifidobakterii oraz gatunku Faecalibacterium prausnitzii. W wyniku niekorzystnych zmian mikrobiota w mniejszym stopniu wpływa na poprawę odporności gospodarza oraz zmniejszeniu ulega synteza wielu przeciwzapalnych cząsteczek. Wykazano, że nawet krótkoterminowe wprowadzenie diety bezglutenowej może niekorzystnie wpłynąć na te aspekty m.in. poprzez zmniejszenie obfitości bakterii Firmicutes.

Nieodpowiednio prowadzona dieta bezglutenowa może mieć znaczący wpływ na pogorszenie stanu odżywienia, dotyczy to w szczególności układu nerwowego. Wykluczane zboża są głównym źródłem witaminy niezbędnej do jego prawidłowego funkcjonowania – wit B1. Jej niedobór może prowadzić do rozwoju choroby układu nerwowego beri-beri, określanej jako „choroba głodowa”. Nieodpowiednie żywienie może spowodować jej rozwój nawet bez odczucia głodu.

Dieta low-FODMAP

Dieta low-FODMAP jest dietą bardzo restrykcyjną polegającą na niemal całkowitym wykluczeniu z diety substancji określanych jako FODMAP tj. monosacharydów, dicharydów, oligosacharydów i polioli fermentujących w jelitach, takich jak fruktoza, laktoza czy ksylitol. Udowodniono, że dieta low-FODMAP ma pozytywny wpływ na minimalizowanie dolegliwości żołądkowo-jelitowych takich jak ból brzucha czy wzdęcia występujące w zespole jelita nadwrażliwego.

Wykluczana grupa produktów, do których należą wyżej wspomniane substancje, takie jak laktoza czy ksylitol, należą do prebiotyków. Są to węglowodany mające zdolność pobudzania do wzrostu i rozwoju komensalne mikroorganizmy jelitowe, m.in. należące do rodzaju Bifidobacterium oraz gatunek Faecalibacterium praustnitzii. Wyeliminowanie tych składników z codziennej diety już w ciągu 48 godzin może spowodować niekorzystne zmiany w składzie mikrobioty. Jedną głównych zmian jest zmniejszenie liczebności bifidobakterii, które są ważnymi czynnikami utrzymującymi integralność błony śluzowej jelit. Spowoduje to większą przepuszczalność jelit, co będzie wpływać na większą podatność tego narządu na wszelkie szkodliwe czynniki zewnętrzne.

Dieta low-FODMAP ma mniejszy wpływ na ogólny stan odżywienia organizmu niż wcześniej wspomniane sposoby odżywiania. Jednak wśród nich wywołuje ona największy wpływ na mikrobiotę, jednocześnie w najkrótszym czasie. Z tego względu dieta low-FODMAP powinna być stosowana pod opieką dietetyka przez 6-8 tygodni, po których powinna nastąpić faza ponownego wprowadzania wykluczanych produktów. Niestety nie ma jeszcze badań czy probiotykoterapia mogłaby być pomocna w celu zminimalizowania niekorzystnego wpływu tej restrykcyjnej diety na mikroflorę jelitową.

Kiedy powinno się stosować diety eliminacyjne?

Diet eliminacyjnych nie powinien stosować nikt bez wyraźnych przyczyn medycznych. Każdy wykluczany produkt pociąga za sobą szereg możliwych niedoborów, które mogą spowodować zdecydowanie więcej skutków negatywnych niż pozytywnych. Z tego względu, jeśli nie występuje u Ciebie żaden powód eliminacji jakiegokolwiek składnika pokarmowego (np. glutenu w przypadku celiakii) nie powinieneś wprowadzać tych diet ze względu „na modę”. Nie są to sposoby na redukcję masy ciała, jednak są to sposoby leczenia wybranych jednostek chorobowych o czym należy pamiętać.

Bibliografia:

 

• Altobelli, E., Del Negro, V., Angeletti, P. M. & Latella, G. Low-FODMAP diet improves irritable bowel syndrome symptoms: A meta-analysis. Nutrients vol. 9 (2017)
• Hamer, H. M. et al. Review article: The role of butyrate on colonic function. Alimentary Pharmacology and Therapeutics vol. 27 104–119 (2008)
• Hill, P., Muir, J. G. & Gibson, P. R. Controversies and recent developments of the low-FODMAP diet. Gastroenterol. Hepatol. 13, 36–45 (2017)
• Holota, Y. et al. The long-term consequences of antibiotic therapy: Role of colonic short-chain fatty acids (SCFA) system and intestinal barrier integrity. PLoS One 14, (2019)
• Lee, K. N. & Lee, O. Y. Intestinal microbiota in pathophysiology and management of irritable bowel syndrome. World J. Gastroenterol. 20, 8886–8897 (2014)
• Mora-guti, I. & Lanas-gimeno, A. Immunomodulatory E ff ect of Gut Microbiota-Derived Bioactive Peptides on Human Immune System from Bowel Disease. (2019)
• Michielan, A. & D’Incà, R. Intestinal Permeability in Inflammatory Bowel Disease: Pathogenesis, Clinical Evaluation, and Therapy of Leaky Gut. Mediators of Inflammation vol. 2015 (2015)
• Miquel, S. et al. Faecalibacterium prausnitzii and human intestinal health. Current Opinion in Microbiology vol. 16 255–261 (2013)
• Sampaio, L. P. de B. Ketogenic diet for epilepsy treatment. Arq. Neuropsiquiatr. 74, 842–848 (2016)
• Staudacher, H. M. et al. Fermentable Carbohydrate Restriction Reduces Luminal Bifidobacteria and Gastrointestinal Symptoms in Patients with Irritable Bowel Syndrome. J. Nutr. 142, 1510–1518 (2012)
• Staudacher, H. M. Nutritional, microbiological and psychosocial implications of the low FODMAP diet. J. Gastroenterol. Hepatol. 32, 16–19 (2017)
• Varney, J. et al. FODMAPs: food composition, defining cutoff values and international application. J. Gastroenterol. Hepatol. 32, 53–61 (2017)
• Veech, R. L. The therapeutic implications of ketone bodies: The effects of ketone bodies in pathological conditions: Ketosis, ketogenic diet, redox states, insulin resistance, and mitochondrial metabolism. Prostaglandins Leukot. Essent. Fat. Acids 70, 309–319 (2004)
• Vici, G., Belli, L., Biondi, M. & Polzonetti, V. Gluten free diet and nutrient deficiencies: A review. Clinical Nutrition vol. 35 1236–1241 (2016)
• Wexler, H. M. Bacteroides: The good, the bad, and the nitty-gritty. Clinical Microbiology Reviews vol. 20 593–621 (2007)
• Wolters, M. et al. Dietary fat, the gut microbiota, and metabolic health – A systematic review conducted within the MyNewGut project. Clinical Nutrition vol. 38 2504–2520 (2019)
• Wu, G. D. et al. Linking long-term dietary patterns with gut microbial enterotypes. Science (80-. ). 334, 105–108 (2011)