Zaburzenia odżywiania są coraz powszechniejsze. Do najbardziej rozpoznawalnych zalicza się bulimię i anoreksję. Jednakże wśród zaburzeń odżywiania występują również mniej lub bardziej określone i zbadane, między innymi zespół kompulsywnego objadania się (BED – ang. Binge-Eating Disorder). Statystycznie rzecz biorąc, jedzenie kompulsywne (lub też inaczej – napadowe), współistnieje z nadwagą u 25% chorujących!
Kompulsywne jedzenie objawia się epizodycznym objadaniem, wywołującym u cierpiącego na BED negatywne emocje, takie jak wstyd czy poczucie braku kontroli. Co jeszcze wiadomo o zespole kompulsywnego objadania się? Co sprzyja jego powstawaniu? Jakie konsekwencje zdrowotne ze sobą niesie, jak go leczyć i przede wszystkim czy można mu zapobiec? O tym w dalszej części artykułu.
Zespół kompulsywnego objadania się – czym jest?
Zespół kompulsywnego objadania się (czasami określany również jako kompulsywne objadanie się czy też po prostu kompulsywne jedzenie) polega na spożywaniu w niekontrolowany sposób nadmiernych ilości jedzenia. Został sklasyfikowany w DSM-IV, czyli klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, jako zaburzenie odżywiania o podłożu psychicznym, podobnie do wspomnianych już anoreksji czy bulimii.
Kompulsywne objadanie się jest zaliczane do uzależnień na tle behawioralnym. Polega na powtarzaniu tej samej czynności, na którą chory przestaje mieć wpływ. Objawia się rosnącym brakiem kontroli co do ilości spożywanego jedzenia oraz samej konsumpcji. Warto dodać, że najczęściej zjadane są słone przekąski bądź słodycze, a więc produkty kaloryczne, z wysoką zawartością tłuszczów oraz cukrów prostych. W przeciwieństwie do pokrewnych zaburzeń – anoreksji oraz bulimii, nie towarzyszą mu pobudzane psychicznie odruchy, takie jak np. wymioty. Można powiedzieć, że kompulsywne jedzenie polega na przejęciu kontroli nad ciałem przez apetyt, podporządkowaniu się mu. W związku z tym, zaburzenie to wpływa nie tylko na zdrowie fizyczne, powodując otyłość i inne choroby dietozależne. W równej mierze oddziałuje również na psychikę cierpiącej na nie osoby, powodując między innymi wyrzuty sumienia czy poczucie braku kontroli.
Dotychczas nie przeprowadzono badań, które mogłyby dokładnie sprecyzować na tle populacyjnym, jak wiele osób dotyka kompulsywne objadanie się. Patrząc jednak statystycznie, wiadomo, że wśród osób chorujących na otyłość częstotliwość występowania tego zaburzenia to około 25%, natomiast w przypadku osób otyłych będących w trakcie odchudzania dotyczy niemal co drugiej osoby.
Charakterystyka osób zagrożonych
oraz dotkniętych BED
Cechą sprzyjającą powstawaniu i rozwojowi kompulsywnego jedzenia jest przede wszystkim obniżona zdolność do kontrolowania i regulowania własnego zachowania. Pocieszenia w jedzeniu będą szukać również osoby z obniżonym poziomem samoakceptacji. Brak poczucia odpowiedzialności za własne zachowanie i przerzucanie winy na okoliczności zewnętrzne również pozwala na usprawiedliwienie utraty kontroli nad jedzeniem. Wśród osób uzależnionych od jedzenia występuje również deficyt dyscypliny w stosunku do samego siebie i umiejętności podtrzymywania zdrowych nawyków.
Objadanie się często przybiera formę szybkiego i łatwego nagradzania własnej osoby w celu wywołania pozytywnych emocji lub zagłuszenia tych negatywnych, co z kolei przerodzić się może w silny nałóg. Organizm wykształca przyzwyczajenie, podobne do topienia smutków w alkoholu, które często zauważane jest przy alkoholizmie, polegające na wyzwalaniu się od złych emocji. Dlatego też należy pamiętać, że kompulsywne objadanie się jest dla organizmu nałogiem, ale różni się od na przykład wcześniej wspomnianego alkoholizmu brakiem społecznego odrzucenia. Skutkiem tego jest swego rodzaju podstępność kompulsywnego jedzenia, ponieważ samo spożywanie pokarmu nie jest przecież niczym złym. Innym czynnikiem sprzyjającym wykształcaniu tego zaburzenia jest fakt, że jedzenie może pełnić rolę stymulatora, dostarczając nowych wrażeń. W pogoni za nowymi doznaniami, obserwowanej często u osób, które mają problemy w kontaktach z innymi ludźmi, jedzenie staje się formą ucieczki, pozwala doświadczyć czegoś nowego bez narażania się na konsekwencje emocjonalne, jednak tylko w początkowej fazie. Mimo późniejszych konsekwencji, początkowy etap choroby wydaje się „bezpieczny”, prostszy, łatwo osiągalny i skuteczny. Oprócz osobowości wpływ na rozwój kompulsywnego jedzenia mają także czynniki natury zewnętrznej, często w pełni lub częściowo niezależnej od osoby zagrożonej. Są wśród nich konflikty w rodzinie, co bardzo często odnosi się do dzieci. Nie mogąc zaradzić napiętej atmosferze w domu sięgają one po jedzenie, co łatwo może wymknąć się spod kontroli, szczególnie w przypadku długotrwałych konfliktów.
Ponadto, co jest dość oczywiste, otyłość w dzieciństwie także przyczynia się do wzrostu ryzyka wystąpienia kompulsywnego objadania. Jak powszechnie wiadomo, z otyłością wiąże się zwiększenie apetytu oraz możliwości spożywania posiłków, przez co jeszcze łatwiej jest sprawiać sobie „przyjemność” oddając się niekontrolowanemu jedzeniu. Jednak to nie wszystko. W dobie powszechności kultu szczupłego ciała wiele osób, szczególnie młodych, stosuje nierzadko katorżnicze wręcz diety, by osiągnąć upragnioną sylwetkę. Odmawiając sobie wszystkiego narażają się na rozwój jedzenia kompulsywnego, gdy w chwilach słabości tracą nad sobą kontrolę. To z kolei prowadzi do wyrzutów sumienia, pogorszenia samopoczucia, więc w efekcie znakomitego podkładu pod dalszy rozwój choroby.
Przyczyny występowania BED
Dokładne przyczyny kompulsywnego objadania się nie zostały jak dotąd w pełni zbadane, opisane ani określone. Znane są jednak czynniki sprzyjające jego występowaniu. Niektóre z nich zostały opisane w poprzedniej części. Należą do nich:
- Zbyt restrykcyjne, drakońskie wręcz diety, powodujące obniżenie zdolności metabolicznych, okazje do podjadania „po kryjomu”, usprawiedliwianie się a następnie wstyd oraz efekt jo-jo;
- Nieregularność w spożywaniu posiłków, która zaburza wrażliwość organizmu na głód oraz sytość, powodując zwiększenie braku kontroli nad ilością oraz koniecznością przyjmowania posiłków lub po prostu pokarmów;
- Przesadna, za częsta lub też za intensywna, aktywność fizyczna prowadząca do wycieńczenia organizmu, co może w efekcie prowadzić do utraty kontroli, będącej jednym z głównych czynników kompulsywnego jedzenia;
- Chęć posiadania szczupłej, czasami wręcz chudej sylwetki promowanej na każdym kroku, w szczególności w mediach społecznościowych.
- Niezadowolenie z własnego ciała, chęć zmiany „na już”, wzbudzanie w sobie niechęci do jedzenia, która epizodycznie przeradza się w kompulsywne jedzenie;
- Czynniki psychiczne, takie jak depresja, zły nastrój, ospałość. Zły stan emocjonalny w ogóle sprzyja rozwojowi wszelkich zaburzeń odżywiania;
- Niskie poczucie kontroli nad jedzeniem lub jego brak;
- Otyłość wczesnodziecięca, która w ogóle przyczynia się do problemów nie tylko z odżywianiem, ale z powodu presji otoczenia oraz zachowań dzieci, szerokiej gamy zaburzeń psychicznych;
- Problemy natury behawioralnej u rodziców również mają wpływ na rozwój wielu zaburzeń, początkowo służących ucieczce od codziennych problemów;
- Nadużywanie przez rodziców substancji psychoaktywnych, włączając w to narkotyki, alkohol oraz leki);
- Dysfunkcje fizyczne, na przykład ośrodka sytości;
- Zaburzenia neurochemiczne na przykład nadmierne wydzielanie kortyzolu w odpowiedzi na stres.
Warto zaznaczyć, że większa część z nich jest wspólna pomiędzy różnymi zaburzeniami odżywiania. Nierzadko zresztą kompulsywne jedzenie łączy się z anoreksją czy bulimią. Stąd też istotny jest fakt, iż często występują wspólnie – na przykład gdy osoba cierpiąca na anoreksję ulega apetytowi, wpadając w pułapkę kompulsywnego objadania.
Zdrowotne skutki kompulsywnego jedzenia
Przyjmowanie dużych ilości pożywienia, które nierzadko jest raczej niskiej jakości (słodycze, słone przekąski i inne w podobnym typie), prowadzi do wielu problemów zdrowotnych, czasami bardzo poważnych. Głównym skutkiem kompulsywnego objadania się jest nadmierna masa ciała. Rozwijająca się, z powodu braku leczenia i zmian nawyków, nadwaga lub otyłość może znacząco podnieść ryzyko wystąpienia na przykład chorób układu sercowo-naczyniowego, insulinooporności, cukrzycy, dny moczanowej, czy nawet niepłodności.
Kompulsywne jedzenie, jak z resztą wszystkie zaburzenia odżywiania, jest chorobą epizodyczną. Jednym ze skutków epizodyczności właśnie jest negatywny wpływ na równowagę hormonalną organizmu. W konsekwencji utrudniona jest kontrola mechanizmów przyjmowania pokarmów.
Występujące po epizodach objadania się wyrzuty sumienia mogą być przyczyną stosowania zbyt restrykcyjnych diet, przez co jest jeszcze trudniej zapanować nad codziennym jadłospisem, uregulować czas spożywania posiłków oraz wielkości porcji, skutkiem czego w dłuższej perspektywie mogą być również niedobory pokarmowe.
Kompulsywnemu jedzeniu towarzyszą także wyrzuty sumienia, które sprzyjają depresji i innym problemom z negatywnym, złym nastrojem, czy też nastawieniem do życia. Ponadto zamknięte zostaje tutaj błędne koło, w którym chory objada się, by poczuć się lepiej, ale w efekcie odczuwa wyrzuty sumienia, co popycha organizm do wyuczonej metody „pocieszenia się”, czyli niekontrolowanego jedzenia.
W związku z tym, leczenie kompulsywnego jedzenia najczęściej wymaga kontaktu z lekarzem, zwykle psychiatrą, psychoterapeutą oraz dietetykiem. Głównie bazuje na psychoterapii połączonej z doradztwem żywieniowym, czasem również, jeżeli jest to konieczne, obejmuje farmakoterapię.
Jak radzić sobie z kompulsywnym jedzeniem?
Osoby z zaburzeniami odżywiania powinny zostać otoczone kompleksową opieką lekarza, dietetyka i psychoterapeuty. Często stosowana jest psychoterapia, czasem wraz z farmakoterapią (wykorzystująca między innymi leki przeciwdepresyjne).
Opieka lekarza wiąże się z leczeniem współistniejących chorób wynikających z nadmiernej masy ciała. Z tego powodu często konieczne jest zaangażowanie innych specjalistów, takich jak na przykład kardiolog, gastroenterolog, nefrolog, endokrynolog i wielu, wielu innych. Kluczowa dla procesu leczenia jest także praca dietetyka oraz psychodietetyka prowadzona bezpośrednio z pacjentem, skupiająca się przede wszystkim na edukacji żywieniowej, dopasowaniu odpowiedniej diety i znalezieniu akceptowalnego dla pacjenta kompromisu między zalecanym oraz poprzednim sposobem żywienia, a czasem nawet stylem życia. Czasami jednak, choć na szczęście rzadko, konieczna może być krótkotrwała hospitalizacja pacjenta.
Najczęściej stosowaną terapią służącą zwalczaniu zaburzeń odżywiania, więc również kompulsywnego objadania się, jest terapia poznawczo-behawioralna. Najważniejsza, wręcz kluczowa, jest jednak indywidualizacja podejścia do chorego oraz obiektywne, pełnowymiarowe spojrzenie na konkretny przypadek. Każdy skutek ma swoją przyczynę, więc istnieje duże prawdopodobieństwo, iż nawet po zakończonym sukcesem leczeniu pacjent, pod wpływem czynników, które zostały pominięte, a które wcześniej były przyczyną, wróci do dawnych nawyków.
Niestety, w Polsce wciąż nie ma odpowiedniej ilości ośrodków, które zajmowałyby się osobami chorującymi na zaburzenia odżywiania, mającymi problem z właściwym podejściem do jedzenia. Jednakże rosnąca świadomość odnośnie potrzeb dobrze rokuje na przyszłość i osoby, które wpadły w pułapkę zaburzeń odżywiania, będą mogły liczyć na natychmiastową, fachową pomoc.
Artykuł napisany przez praktykantkę placówki Mój Dietetyk w Szczytnie, Panią Patrycję Ślimak.
Opiekun praktyk: dietetyk Małgorzata Olchowska
Bibliografia:
- K. Hansen: Jak uwolnić się od kompulsywnego objadania się. Białystok, 2021
- https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/kompulsywne-objadanie-sie/
- K. Hansen: Kompulsywne objadanie się. Białystok, 2019
- https://zywienie.abczdrowie.pl/jedzenie-kompulsywne-leczenie