Czym jest zeaksantyna?

Właściwości zeaksantyny

Zeaksantyna należy do ksantofili – żółtych barwników z grupy karotenoidów. Jej cząsteczka zbudowana z węgla, wodoru i tlenu nadaje roślinom intensywnie żółto-pomarańczowe zabarwienie. W przeciwieństwie do beta-karotenu, zeaksantyna nie stanowi prowitaminowej formy witaminy A. Rozpuszcza się wyłącznie w tłuszczach, co oznacza, że jej wchłanianie przez organizm jest większe w obecności tłuszczu w posiłku. Chemicznie jest stereoizomerem luteiny – obydwa związki mają podobną budowę i często występują razem w naturze.

W przyrodzie występuje w warzywach, owocach i produktach pochodzenia zwierzęcego. Odnajdziemy ją m.in. w papryce, kukurydzy, pomarańczach czy jarmużu, a także w żółtkach jaj. Dzięki naturalnym właściwościom pigmentu barwi produkty spożywcze – w przemyśle spożywczym pełni rolę barwnika oznaczanego symbolem E161h. Zeaksantyna jest ciepłostabilna, co oznacza, że jej właściwości utrzymują się także po termicznej obróbce pokarmów. Jest dostępna także w formie suplementów diety, zwykle połączona z luteiną, w preparatach wspierających zdrowie wzroku. W krajach Unii Europejskiej dopuszcza się stosowanie zeaksantyny jako barwnika E161h i uznaje się ją za bezpieczną w typowych ilościach spożycia.

• Typ barwnika: karotenoidowy (ksantofil).
• Kolor: intensywnie żółty do pomarańczowego.
• Rozpuszczalność: w tłuszczach, nie rozpuszcza się w wodzie.
• Występowanie: kukurydza, papryka, żółtka jaj, pomidory, warzywa liściaste i inne.
• Główne funkcje: ochrona wzroku, działanie przeciwutleniające.

Funkcje zeaksantyny w organizmie

Zeaksantyna działa przede wszystkim jako naturalny antyoksydant, neutralizując wolne rodniki i ograniczając stres oksydacyjny w komórkach. W szczególności gromadzi się w plamce żółtej siatkówki oka, gdzie filtruje niebieskie światło i chroni wrażliwe komórki wzrokowe przed uszkodzeniem. Dzięki temu wspiera ochronę zdrowia oczu, ograniczając szkody wywołane przez promieniowanie UV oraz światło niebieskie emitowane przez ekrany. Zeaksantyna pełni więc rolę tarczy ochronnej dla wzroku i może zmniejszać ryzyko rozwoju zwyrodnienia plamki żółtej czy zaćmy.

To jednak nie koniec jej funkcji w organizmie. Zeaksantyna korzystnie wpływa także na zdrowie skóry – może poprawiać jej elastyczność i barierę ochronną, chroniąc skórę przed szkodliwym promieniowaniem UV. Ponadto coraz częściej zwraca się uwagę na rolę zeaksantyny w profilaktyce układu krążenia. Wspomaga utrzymanie prawidłowego stężenia cholesterolu poprzez redukcję utleniania frakcji LDL. Dodatkowo badania pokazują, że zeaksantyna może kumulować się w mózgu, szczególnie w obszarach związanych z pamięcią i koncentracją, co sugeruje jej potencjalny wpływ na sprawność umysłową. Potrzeba jednak dalszych analiz, aby w pełni poznać jej działanie neurologiczne.

• Ochrona oczu: filtruje promieniowanie niebieskie i UV, wzmacnia zdrowie plamki żółtej.
• Działanie przeciwutleniające: neutralizuje wolne rodniki w komórkach.
• Wsparcie skóry: poprawia elastyczność, nawilżenie i barierę ochronną skóry.
• Zdrowie układu krążenia: hamuje utlenianie złego cholesterolu LDL, wspomagając profilaktykę naczyń krwionośnych.
• Funkcje neurologiczne: obecna w mózgu, wspiera funkcjonowanie układu nerwowego.

Korzyści zeaksantyny dla zdrowia

Regularne dostarczanie zeaksantyny z pokarmem lub suplementami może przynieść wiele korzyści zdrowotnych. Związane jest to przede wszystkim z jej właściwościami antyoksydacyjnymi i ochronnymi. Badania sugerują, że odpowiednia podaż zeaksantyny może spowalniać postęp zwyrodnienia plamki żółtej oraz ograniczać rozwój zaćmy, co przekłada się na lepsze zachowanie ostrości wzroku w starszym wieku. Pomaga także wzmocnić naturalną barierę ochronną oka, zwiększając gęstość pigmentu w siatkówce.

• Niższe ryzyko chorób oczu: zmniejsza prawdopodobieństwo zwyrodnienia plamki żółtej (AMD) oraz powstawania zaćmy.
• Ochrona skóry: wspomaga walkę z fotostarzeniem, poprawiając nawilżenie i elastyczność skóry.
• Wsparcie układu krążenia: hamuje utlenianie cholesterolu LDL, chroniąc naczynia krwionośne.
• Przyspieszenie regeneracji: dzięki ograniczaniu stanów zapalnych wspomaga odnowę komórek i tkanek.

Potencjalne korzyści zeaksantyny nie ograniczają się jednak wyłącznie do oczu i skóry. Niektóre badania wykazują, że jej odpowiedni poziom we krwi może także przyczyniać się do ochrony wątroby i poprawy funkcji mózgu. Zeaksantyna jest obecna w preparatach badanych pod kątem leczenia stłuszczenia wątroby, a jej obecność w tkankach mózgu może wspierać pamięć i funkcje poznawcze. Pełen zakres pozytywnego działania zeaksantyny wymaga dalszych badań klinicznych, jednak szerokie właściwości przeciwutleniające sprawiają, że jej rola w profilaktyce wielu chorób jest coraz lepiej poznana.

Źródła zeaksantyny w diecie

Zeaksantyna występuje przede wszystkim w jasnych owocach i warzywach o intensywnym żółto-pomarańczowym zabarwieniu, a także w zielonych warzywach liściastych. Jest składnikiem wielu produktów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego, dlatego najlepiej dostarczać ją wraz z różnorodną, kolorową dietą. Do grupy produktów bogatych w ten karotenoid należą między innymi świeże warzywa liściaste i sezonowe przysmaki.

• Zielone warzywa liściaste: szpinak, jarmuż, boćwina i natka pietruszki.
• Kolorowe warzywa i owoce: papryka (żółta, pomarańczowa), dynia, marchew, pomarańcze, mango czy persymony.
• Dodatkowe źródła: kukurydza, zielony groszek, żółte pomidory czy brukselka.
• Produkty zwierzęce: żółtka jaj, olej z wątroby ryb (tran) oraz masło.
• Suplementacja: można ją również uzupełnić preparatami zawierającymi luteinę i zeaksantynę.

Warto wkomponować przynajmniej kilka źródeł zeaksantyny do codziennego jadłospisu. Ponieważ organizm nie wytwarza zeaksantyny samodzielnie, regularne sięganie po te produkty jest jedynym sposobem na zapewnienie jej odpowiednich poziomów w organizmie. Należy też pamiętać, że zeaksantyna rozpuszcza się w tłuszczach. Aby zwiększyć jej wchłanianie, warto spożywać bogate w nią warzywa i owoce z dodatkiem tłuszczu (np. z oliwą z oliwek, awokado czy masłem). Dzięki takiej kompozycji składników organizm efektywniej przyswaja ten ważny pigment.

Spożycie zeaksantyny i suplementacja

W przeciwieństwie do witamin, dla zeaksantyny nie ustalono oficjalnych dziennych norm spożycia. Eksperci zalecają jednak włączenie do diety kilku miligramów tej substancji dziennie, aby zapewnić ochronę wzroku. Umiarkowane spożycie zeaksantyny (np. kilka miligramów dziennie) jest łatwe do osiągnięcia przy zbilansowanej diecie bogatej w warzywa i owoce. Średnia podaż zeaksantyny w diecie zachodniej waha się zwykle w granicach 1–3 mg na dobę, co często można zwiększyć poprzez codzienne spożycie barwnych produktów roślinnych.

W razie potrzeby niedostatecznej podaży w diecie można sięgnąć po suplementy zawierające zeaksantynę. Preparaty te często łączą zeaksantynę z luteiną, oferując typowo około 2–10 mg luteiny i 1–2 mg zeaksantyny w jednej porcji. Zeaksantyna z suplementu najlepiej wchłania się spożywana razem z tłuszczem. Przyjmowanie suplementów zazwyczaj uznaje się za bezpieczne, o ile dawki nie są nadmiernie wysokie. Osoby z zaburzeniami przemiany materii lub ciąży powinny skonsultować się z lekarzem przed zażyciem suplementów.

• Brak oficjalnych norm: nie określono dziennego zapotrzebowania (RDA) na zeaksantynę.
• Typowe spożycie: w zachodniej diecie wynosi ok. 1–3 mg/dzień.
• Suplementy: preparaty z luteiną/zeaksantyną zazwyczaj zawierają np. 10 mg luteiny i 2 mg zeaksantyny.
• Wchłanianie: zeaksantyna jest lipofilna – warto przyjmować ją z posiłkiem bogatym w tłuszcz.
• Bezpieczeństwo: spożycie zeaksantyny jest bezpieczne w typowych dawkach; nadmierne spożycie (>20 mg/dzień) może powodować karotenozę (pomarańczowe zabarwienie skóry).

Bezpieczeństwo zeaksantyny i skutki uboczne

Zeaksantyna jest ogólnie uznawana za bezpieczny składnik diety. Nie wykazuje działania toksycznego ani rakotwórczego przy przyjmowaniu w normalnych ilościach. W typowych dawkach rzędu kilku miligramów dziennie nie wiąże się z poważnymi skutkami ubocznymi. Jedyną zauważalną reakcją może być pomarańczowe zabarwienie skóry (tzw. karotenemia), które jest nieszkodliwe i ustępuje po ograniczeniu spożycia barwników karotenoidowych.

Mimo ogólnego bezpieczeństwa, osoby z określonymi schorzeniami powinny zachować ostrożność. Zeaksantyna może obniżać poziom glukozy we krwi, dlatego cukrzycy powinni monitorować glikemię podczas jej suplementacji. Kobiety w ciąży, karmiące piersią oraz dzieci przed wprowadzeniem dużych dawek zeaksantyny do diety powinny skonsultować się z lekarzem.

Ważne jest również, aby pozyskiwać zeaksantynę ze źródeł pokarmowych lub z zaufanych preparatów. Suplementy diety nie są tak ściśle regulowane jak leki, dlatego należy wybierać produkty renomowanych firm i nie przekraczać rekomendowanych dawek.

Dotychczasowe obserwacje sugerują, że ryzyko działań niepożądanych ze strony zeaksantyny jest bardzo niskie. W eksperymentach klinicznych podawano badanym nawet kilkadziesiąt miligramów tego związku dziennie bez istotnych efektów ubocznych. Organizm szybko usuwa nadmiar zeaksantyny, więc toksyczność dla dorosłych osób jest niewielka.

• Karotenemia: dużym spożyciu może towarzyszyć pomarańczowe zabarwienie skóry; jest ono odwracalne i nieszkodliwe.
• Wpływ na cukrzycę: zeaksantyna może nieznacznie obniżać poziom glukozy, więc cukrzycy powinni monitorować poziom cukru.
• Interakcje lekowe: brak znanych niekorzystnych interakcji z lekami, jednak zawsze warto poinformować lekarza o przyjmowanych suplementach.
• Ciąża i karmienie: nie przeprowadzono wystarczających badań w tych grupach, dlatego kobiety ciężarne i karmiące powinny skonsultować suplementację z lekarzem.