Czym jest nadczynność tarczycy?

Przyczyny nadczynności tarczycy

Przyczyn nadczynności tarczycy może być kilka i często wiążą się one z nieprawidłowościami w funkcjonowaniu samej tarczycy lub całego układu hormonalnego. Najczęściej występuje tzw. nadczynność pierwotna, wynikająca z dysfunkcji gruczołu tarczowego. Główną przyczyną jest autoimmunologiczna choroba Gravesa-Basedowa, w której układ odpornościowy wytwarza przeciwciała nadmiernie pobudzające tarczycę do produkcji hormonów. Inną częstą przyczyną jest wole guzkowe toksyczne – na tarczycy tworzą się guzki, które samodzielnie, niezależnie od potrzeb organizmu, wydzielają zbyt duże ilości hormonów. Rzadsze przyczyny pierwotnej nadczynności to m.in. zapalenia tarczycy (np. podostre zapalenie tarczycy, tzw. choroba de Quervaina), które mogą powodować przejściowe uwolnienie nadmiaru hormonów ze zniszczonych komórek tarczycy. Nadczynność może także rozwinąć się na skutek nieprawidłowego stosowania leków zawierających hormony tarczycy (przedawkowanie hormonów w leczeniu niedoczynności).

Nadczynność tarczycy może mieć również charakter wtórny, gdy problem leży poza tarczycą. Dzieje się tak np. w przypadku gruczolaka przysadki mózgowej, który produkuje nadmierne ilości hormonu TSH i w ten sposób stale stymuluje zdrową tarczycę do nadprodukcji hormonów. Ponadto nadmiar jodu w diecie lub suplementach (np. przy nadużywaniu wodorostów, alg morskich czy preparatów jodowych) może wywołać objawy nadczynności tarczycy u osób predysponowanych. Szacuje się, że nadczynność tarczycy występuje u około 1–2% populacji i znacznie częściej dotyczy kobiet (kobiety chorują nawet pięć razy częściej niż mężczyźni).

Objawy nadczynności tarczycy

Nadmiar hormonów tarczycy wpływa na funkcjonowanie niemal całego organizmu, dlatego objawy nadczynności tarczycy są bardzo zróżnicowane. Przeważnie wiążą się one z przyspieszeniem procesów metabolicznych oraz nadmiernym pobudzeniem układu nerwowego i krążenia. Osoba chora odczuwa ciągłe uczucie ciepła, męczliwość i osłabienie, mimo że je więcej niż zwykle zaczyna tracić na wadze. Pojawia się nadmierna potliwość, drżenie rąk, nerwowość, bezsenność, a serce pracuje szybciej i mocniej niż normalnie. Z czasem dochodzi do osłabienia mięśni (np. nóg) i pogorszenia tolerancji wysiłku fizycznego. U części pacjentów stwierdza się powiększenie tarczycy (tzw. wole) widoczne jako obrzmienie na szyi. W autoimmunologicznej postaci choroby (Gravesa-Basedowa) mogą także wystąpić charakterystyczne zmiany oczne – wytrzeszcz gałek ocznych, obrzęk i zapalenie powiek. Początkowo objawy nadczynności bywają subtelne, lecz nieleczona choroba prowadzi do ich nasilenia i znacznego pogorszenia jakości życia.

• Spadek masy ciała – stopniowe chudnięcie, mimo że apetyt często wzrasta i pacjent spożywa normalne lub nawet zwiększone ilości jedzenia.
• Kołatanie serca i nadciśnienie – przyśpieszona akcja serca (tachykardia), uczucie palpitacji (gwałtownego bicia serca), a także wzrost ciśnienia tętniczego (zwłaszcza skurczowego).
• Uczucie gorąca i nadmierna potliwość – nietolerancja ciepła, łatwe przegrzewanie się organizmu oraz intensywne pocenie się nawet bez wysiłku fizycznego.
• Drżenie rąk i osłabienie mięśni – drobne, mimowolne drżenie palców (trudność w utrzymaniu wyciągniętych dłoni w bezruchu) oraz postępujące osłabienie siły mięśniowej (np. szybkie męczenie się nóg podczas chodzenia po schodach).
• Nadpobudliwość nerwowa – wewnętrzny niepokój, nerwowość, nadmierna drażliwość, problemy z koncentracją, a także kłopoty ze snem (bezsenność lub płytki, niespokojny sen).
• Zaburzenia trawienia – przyspieszona perystaltyka jelit powoduje częstsze wypróżnienia, luźne stolce lub biegunki; mogą występować także bóle brzucha.
• Zmiany skórne i wypadanie włosów – skóra jest ciepła, wilgotna, może wystąpić nadmierne przetłuszczanie się skóry i trądzik; włosy stają się cienkie, łamliwe i nadmiernie wypadają, paznokcie również ulegają osłabieniu.
• Wole tarczycowe – u części chorych dochodzi do powiększenia tarczycy (tzw. wole), które uwidacznia się jako charakterystyczne uwypuklenie z przodu szyi.
• Objawy oczne – wytrzeszcz oczu (patologiczne uwypuklenie gałek ocznych) z towarzyszącym rzadkim mruganiem; możliwe podwójne widzenie, obrzęk powiek, uczucie piasku pod powiekami i nadmierne łzawienie oczu.
• Zaburzenia miesiączkowania i libido – u kobiet miesiączki stają się nieregularne lub zanikają; u mężczyzn nadczynność może powodować spadek libido i problemy z potencją.

Wpływ nadczynności tarczycy na organizm

Nadczynność tarczycy nie tylko wywołuje uciążliwe objawy, ale również prowadzi do poważnych zmian w metabolizmie i funkcjonowaniu narządów. Nadmiar hormonów tarczycy powoduje nasilony katabolizm – organizm spala energię w zawrotnym tempie, sięgając po zmagazynowane zasoby. W efekcie chory traci zarówno tkankę tłuszczową, jak i masę mięśniową, co przy długotrwałej chorobie może skutkować wychudzeniem i ogólnym wyniszczeniem organizmu. Często pojawiają się niedobory składników odżywczych, witamin i minerałów, zwłaszcza gdy nadczynność tarczycy przebiega z biegunkami utrudniającymi wchłanianie. Wysoki poziom hormonów ma także negatywny wpływ na układ kostny – przyspiesza utratę wapnia z kości i zaburza równowagę procesów kościotworzenia, co znacząco zwiększa ryzyko osteoporozy (zrzeszotnienia kości) i patologicznych złamań.

Przewlekła nadczynność tarczycy stanowi duże obciążenie dla układu krążenia. Serce przez długi czas pracuje zbyt szybko i intensywnie, co z czasem może prowadzić do jego uszkodzenia. U pacjentów często rozwijają się zaburzenia rytmu serca (np. migotanie przedsionków), które zwiększają ryzyko powikłań zakrzepowo-zatorowych (jak udar mózgu). Nieprawidłowo leczona nadczynność może doprowadzić do przełomu tarczycowego – ciężkiego stanu, w którym dochodzi do gwałtownego nasilenia objawów (wysoka gorączka, szybka akcja serca, splątanie). Jest to stan zagrożenia życia wymagający natychmiastowej pomocy lekarskiej. Długotrwała hipertyreoza wpływa niekorzystnie także na zdrowie psychiczne (może sprzyjać występowaniu stanów lękowych, depresji lub zaburzeń koncentracji) oraz na płodność – u kobiet powoduje zaburzenia miesiączkowania i trudności z zajściem w ciążę, zaś u mężczyzn bywa przyczyną obniżenia libido i problemów z potencją.

Zasady diety przy nadczynności tarczycy

Dieta osoby z nadczynnością tarczycy powinna być pełnowartościowa i dostosowana do zwiększonych potrzeb energetycznych organizmu. W przypadku występowania niedowagi lub szybkiego chudnięcia należy zwiększyć kaloryczność posiłków o około 15–25% względem normalnego zapotrzebowania (w ciężkiej nadczynności nawet o 50% lub więcej). Najlepiej spożywać 5–6 mniejszych posiłków w ciągu dnia, bogatych w produkty wysokoenergetyczne (takie jak orzechy, nasiona, suszone owoce, oleje roślinne, awokado). Takie rozłożenie posiłków dostarcza stałej energii i składników odżywczych, pomagając zapobiegać dalszemu spadkowi masy ciała. Gdy gospodarka hormonalna zostanie unormowana dzięki leczeniu, należy powrócić do diety o normalnej kaloryczności, aby uniknąć nadmiernego przyrostu masy ciała.

Bardzo ważne jest odpowiednie zbilansowanie wszystkich składników odżywczych. Dieta powinna dostarczać zwiększonej ilości pełnowartościowego białka – około 15–20% dziennej energii. Warto, aby w każdym posiłku znalazło się źródło białka (np. chude mięso, ryba, jaja, nasiona roślin strączkowych), co pomoże chronić organizm przed utratą mięśni. Tłuszcze najlepiej czerpać głównie ze źródeł roślinnych bogatych w niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe: najlepiej używać olejów roślinnych (rzepakowy, lniany, oliwa z oliwek), orzechów, pestek, oliwek i awokado. Udział tłuszczu w diecie powinien wynosić ok. 25–30% energii. Około 50–60% energii powinny natomiast dostarczać węglowodany, przede wszystkim złożone – pełnoziarniste produkty zbożowe (pieczywo razowe, kasze, brązowy ryż, makaron razowy), a także warzywa i owoce. Błonnik pokarmowy obecny w produktach roślinnych jest korzystny dla zdrowia, jednak w przypadku nasilonych biegunek początkowo zaleca się stosowanie diety łatwostrawnej z ograniczeniem błonnika, aby odciążyć układ pokarmowy.

W jadłospisie osoby z nadczynnością tarczycy szczególną rolę odgrywają wybrane witaminy i mikroelementy. Ze względu na ryzyko osłabienia kości należy zadbać o wysoką podaż wapnia i witaminy D. Każdego dnia warto sięgać po mleko i przetwory mleczne (jogurty, kefiry, sery), a także warzywa bogate w wapń (np. brokuły, jarmuż), migdały, sezam, mak. Dobrym źródłem wapnia i witaminy D są również ryby (szczególnie tłuste, jak sardynki) oraz jaja. W okresie jesienno-zimowym może okazać się potrzebna suplementacja witaminy D – decyzję o jej wprowadzeniu i dawkowaniu należy skonsultować z lekarzem. Dieta powinna obfitować także w antyoksydanty (przeciwutleniacze), takie jak witaminy A, C i E oraz polifenole, które wspierają układ odpornościowy i chronią komórki przed stresem oksydacyjnym. Ich źródłem są świeże warzywa, owoce, orzechy oraz oleje roślinne. Ważnym pierwiastkiem dla prawidłowej pracy tarczycy jest selen, dlatego warto uwzględnić produkty bogate w selen (np. orzechy, nasiona, pełnoziarniste zboża, ryby, mięso i jaja). Należy natomiast zachować umiar w spożyciu jodu – dzienne zapotrzebowanie wynosi ok. 150 μg i nie należy go znacznie przekraczać, aby nie pogłębiać nadczynności tarczycy.

Zalecane produkty przy nadczynności tarczycy

W menu osoby z nadczynnością tarczycy powinny dominować produkty naturalne, bogate w składniki odżywcze (białko, witaminy, minerały). Szczególnie polecane są następujące grupy produktów:

• Pełnowartościowe białko – chude mięso (drób, cielęcina), ryby (w umiarkowanych ilościach – 2–3 razy w tygodniu), jaja, nabiał (mleko, twaróg, jogurt, kefir) oraz nasiona roślin strączkowych (soczewica, fasola, ciecierzyca) jako źródła białka roślinnego.
• Zdrowe tłuszcze roślinne – oleje tłoczone na zimno (oliwa z oliwek, olej rzepakowy, olej lniany), orzechy (włoskie, migdały, laskowe), pestki i nasiona (dynia, słonecznik, siemię lniane), a także awokado i oliwki.
• Węglowodany złożone – pełnoziarniste produkty zbożowe: pieczywo razowe, kasze (gryczana, jęczmienna), brązowy ryż, pełnoziarnisty makaron; dodatkowo ziemniaki i bataty jako lekkostrawne źródła skrobi.
• Warzywa i owoce – różnorodne gatunki warzyw i owoców, zwłaszcza bogate w witaminy i antyoksydanty (np. papryka, natka pietruszki, brokuły, pomidory, szpinak, marchew; z owoców: truskawki, jagody, porzeczki, cytrusy, kiwi).
• Warzywa kapustne (krzyżowe) – brokuły, kalafior, kapusta, brukselka, jarmuż, rzepa – zawierają związki zwane goitrogenami, które ograniczają produkcję hormonów tarczycy (najlepiej spożywać je na surowo lub tylko lekko obróbione termicznie).
• Źródła wapnia i witaminy D – mleko i przetwory mleczne (sery, jogurty), zielone warzywa liściaste (brokuły, jarmuż, szpinak), nasiona sezamu, mak, migdały, a także tłuste ryby (sardynki, śledzie) i jaja (naturalne źródło witaminy D).
• Źródła selenu (i cynku) – orzechy (zwłaszcza brazylijskie), pestki dyni, pełnoziarniste produkty zbożowe, nasiona strączkowe, jaja, ryby oraz chude mięso. Pierwiastki te wspomagają prawidłowe funkcjonowanie tarczycy i układu odpornościowego.
• Odpowiednie nawodnienie – picie ok. 2 l płynów dziennie (woda, słabe herbaty ziołowe lub owocowe, rozcieńczone soki). Przy nadmiernym poceniu się lub biegunkach należy pić nieco więcej, aby zapobiegać odwodnieniu organizmu.

Stosowanie na co dzień powyższych produktów pomaga zaspokoić zwiększone potrzeby organizmu przy nadczynności tarczycy. Dobrze zbilansowane posiłki zapobiegają niedożywieniu, wspierają regenerację organizmu i mogą łagodzić niektóre dolegliwości towarzyszące chorobie. Pamiętajmy jednak, że dieta stanowi wsparcie leczenia – nie zastąpi terapii farmakologicznej zaleconej przez lekarza, ale wyraźnie poprawia komfort życia pacjenta.

Produkty niewskazane przy nadczynności tarczycy

Przy nadczynności tarczycy warto unikać produktów i substancji, które mogą nasilać objawy choroby lub utrudniać jej leczenie. Do najważniejszych z nich należą:

• Napoje z kofeiną – mocna kawa, herbata, napoje energetyzujące i cola. Kofeina pobudza układ nerwowy i krążenia, co może nasilać objawy nadczynności (nerwowość, drżenie rąk, bezsenność, kołatanie serca).
• Produkty wysokoprzetworzone – słone przekąski (chipsy, paluszki), słodycze, słodzone napoje gazowane, dania typu instant. Zawierają dużo cukru, niezdrowych tłuszczów typu trans, soli i chemicznych dodatków, a mało wartości odżywczych. Mogą przyczyniać się do pogorszenia samopoczucia i problemów żołądkowo-jelitowych.
• Bardzo bogate źródła jodu – wodorosty i algi morskie (np. sushi z nori, suplementy typu kelp, spirulina), sól jodowana w nadmiernej ilości, a także zbyt częste jedzenie ryb morskich czy owoców morza. Nadmiar jodu w diecie może zaostrzyć nadczynność tarczycy, dlatego należy unikać jego nadmiernego spożycia.
• Potrawy ciężkostrawne i wzdymające – tłuste mięsa i wędliny, dania smażone na głębokim tłuszczu, dania typu fast food, duże ilości roślin strączkowych i warzyw kapustnych w postaci surowej. Tego typu pokarmy obciążają układ trawienny i mogą nasilać dolegliwości (wzdęcia, bóle brzucha, biegunkę). W okresie nasilonych objawów ze strony jelit warto stosować dietę lekkostrawną i unikać wzdymających produktów do czasu poprawy.
• Nadmierne spożycie alkoholu – alkohol (zwłaszcza wysokoprocentowy) dodatkowo osłabia organizm i odwadnia go, może potęgować uczucie kołatania serca oraz negatywnie wpływać na wątrobę i przebieg leczenia.
• Dieta bezglutenowa bez wskazań – eliminacja glutenu nie jest wymagana przy nadczynności tarczycy, o ile nie stwierdzono współistniejącej celiakii. Unikanie glutenu „na wszelki wypadek” może prowadzić do niepotrzebnych ograniczeń w jadłospisie i powstawania niedoborów, dlatego nie należy wykluczać glutenu bez wyraźnej potrzeby.

Unikanie powyższych czynników dietetycznych zmniejszy ryzyko nasilenia objawów nadczynności tarczycy i stworzy korzystniejsze warunki dla skutecznego leczenia.