Czym jest kwas moczowy?

Rola kwasu moczowego w organizmie

Bardzo często kwas moczowy bywa postrzegany jedynie jako zbędny produkt przemiany materii, jednak w organizmie pełni on kilka ważnych funkcji. Powstaje w wyniku rozkładu puryn – związków chemicznych występujących naturalnie w naszym ciele (np. w materiałach genetycznych komórek) oraz obecnych w niektórych produktach spożywczych (zwłaszcza bogatych w białko). Podczas trawienia i metabolizmu puryny rozkładane są do kwasu moczowego, który organizm musi następnie usunąć z ustroju. U człowieka główną drogą eliminacji jest wydalanie przez nerki wraz z moczem, natomiast część kwasu moczowego trafia do jelit, gdzie bakterie jelitowe go rozkładają.

W prawidłowych warunkach niewielkie stężenie kwasu moczowego stale krąży we krwi. Normy laboratoryjne dla zdrowych dorosłych wynoszą zwykle około 3–7 mg/dl krwi, przy czym mężczyźni miewają nieco wyższe wartości niż kobiety. Badania naukowe wskazują, że ponad połowa zdolności antyoksydacyjnej osocza krwi pochodzi właśnie od kwasu moczowego. W umiarkowanych ilościach działa on jak naturalny przeciwutleniacz – pomaga neutralizować wolne rodniki i chronić komórki przed uszkodzeniami oksydacyjnymi.

Mimo tego korzystnego działania ochronnego kwas moczowy musi pozostawać w równowadze. Organizm stara się utrzymać stężenie tej substancji w bezpiecznym zakresie, na bieżąco usuwając nadmiar. Jeżeli jednak procesy eliminacji nie nadążają lub wytwarza się zbyt dużo kwasu moczowego, poziom tej substancji zaczyna rosnąć powyżej normy. W kolejnych częściach omówimy, jakie są tego konsekwencje oraz jak codzienna dieta wpływa na regulację poziomu kwasu moczowego.

Przyczyny i skutki nadmiaru kwasu moczowego

Podwyższone stężenie kwasu moczowego we krwi (tzw. hiperurykemia) może mieć różne przyczyny, najczęściej wynikające z połączenia predyspozycji genetycznych i niezdrowego stylu życia. Duże znaczenie ma dieta: spożywanie nadmiernych ilości produktów bogatych w puryny (czerwonego mięsa, podrobów, tłustych ryb, owoców morza), a także picie alkoholu (zwłaszcza piwa) czy słodzonych napojów zawierających dużo fruktozy sprzyja wzrostowi poziomu kwasu moczowego. Również otyłość i nadmierna masa ciała przyczyniają się do hiperurykemii – w organizmie osób otyłych powstaje więcej kwasu moczowego, a jednocześnie częściej występują zaburzenia takie jak insulinooporność czy nadciśnienie, które utrudniają jego wydalanie. Istotnym czynnikiem bywa upośledzona praca nerek: gdy nerki nie są w stanie efektywnie usuwać kwasu moczowego, jego nadmiar gromadzi się we krwi. Ponadto niektóre leki (np. diuretyki), odwodnienie organizmu, gwałtowna utrata masy ciała (ścisłe głodówki) czy choroby z nasilonym rozpadem komórek (np. łuszczyca, nowotwory) również mogą prowadzić do wzrostu stężenia kwasu moczowego.

Długotrwale utrzymujący się wysoki poziom kwasu moczowego ma poważne konsekwencje zdrowotne. Przede wszystkim sprzyja odkładaniu się kryształów moczanu sodu w stawach, co wywołuje bolesne napady dny moczanowej. Objawia się ona nagłym, bardzo silnym bólem i obrzękiem zajętego stawu – najczęściej u podstawy dużego palca u stopy (tzw. podagra). Ataki mogą jednak dotyczyć także innych stawów, np. kolan, kostek czy stawów dłoni. Nieleczona dna moczanowa z czasem prowadzi do uszkodzenia struktur stawowych oraz powstawania podskórnych guzków wypełnionych kryształami (tzw. guzki dnawe). Nadmiar kwasu moczowego odkłada się też w nerkach w formie kamieni moczanowych, powodując dotkliwe kolki nerkowe i przyczyniając się do pogorszenia funkcji nerek. Co więcej, przewlekła hiperurykemia nie ogranicza się wyłącznie do układu kostno-stawowego – badania wskazują, że utrzymujący się podwyższony poziom kwasu moczowego koreluje ze zwiększonym ryzykiem rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego (m.in. nadciśnienia tętniczego i choroby wieńcowej), cukrzycy typu 2 oraz przewlekłej choroby nerek. Wiele z tych schorzeń często współistnieje ze sobą (np. otyłość, dna moczanowa, nadciśnienie i zaburzenia gospodarki cukrowej), tworząc obraz tzw. zespołu metabolicznego związanego z nieprawidłową dietą.

Na szczęście poprzez zmianę stylu życia można odwrócić niekorzystne skutki nadmiaru kwasu moczowego. Wdrożenie zdrowej diety, redukcja nadwagi, ograniczenie spożycia alkoholu i cukru oraz regularna aktywność fizyczna pomagają obniżyć poziom kwasu moczowego. Dzięki tym działaniom zmniejsza się częstotliwość ataków dny moczanowej, a ryzyko powikłań ze strony serca, nerek i innych narządów wyraźnie spada.

Wpływ diety na poziom kwasu moczowego

Dieta ubogopurynowa odgrywa ogromną rolę w regulacji poziomu kwasu moczowego. Wprowadzenie odpowiednich zmian żywieniowych często pozwala znacznie zmniejszyć stężenie tej substancji we krwi i zapobiec atakom dny moczanowej. Podstawową zasadą jest ograniczenie podaży puryn w pożywieniu – na tym opiera się dieta ubogopurynowa zalecana osobom z hiperurykemią. Polega ona na unikaniu produktów zawierających szczególnie dużo puryn i zastępowaniu ich tymi o niskiej zawartości puryn. Dzięki temu organizm wytwarza mniej kwasu moczowego. Równocześnie ważne jest utrzymanie prawidłowej masy ciała: nadwaga sprzyja bowiem wzrostowi stężenia kwasu moczowego, dlatego redukcja wagi (stopniowa i rozsądna, aby uniknąć gwałtownego rozpadu tkanki tłuszczowej) wpływa korzystnie na gospodarkę purynową. Nie należy też zapominać o odpowiednim nawodnieniu – picie dużej ilości wody każdego dnia ułatwia wydalanie kwasu moczowego przez nerki, zmniejszając ryzyko odkładania się jego kryształów.

Zmiana diety na bardziej przyjazną dla osób z wysokim kwasem moczowym nie oznacza głodzenia się czy rezygnacji ze wszystkich ulubionych potraw. Najważniejsze jest dokonanie rozsądnych zamian: np. ograniczenie ilości spożywanego mięsa na rzecz większej porcji warzyw, pełnoziarnistych produktów zbożowych i niskotłuszczowego nabiału. Co ciekawe, puryny pochodzące z warzyw i roślin strączkowych wydają się mniej szkodliwe niż te z mięsa czy owoców morza – badania wykazują, że dieta bogata w warzywa (nawet te zawierające umiarkowane ilości puryn, jak fasola czy szpinak) nie zwiększa ryzyka dny, a może wręcz przynosić korzyści dzięki obecności błonnika i antyoksydantów. Z kolei regularne spożywanie nabiału, zwłaszcza mleka i jogurtów o obniżonej zawartości tłuszczu, ma korzystne działanie – wiąże się z niższym stężeniem kwasu moczowego w badaniach populacyjnych. Pomocna okazuje się także dieta bogata w witaminę C (obfitują w nią np. owoce cytrusowe, truskawki, porzeczki), ponieważ witamina ta może zwiększać wydalanie kwasu moczowego. Ogólnie rzecz biorąc, zbilansowana, urozmaicona dieta oparta na produktach roślinnych, chudym białku i zdrowych tłuszczach skutecznie wspiera utrzymanie właściwego poziomu kwasu moczowego.

Produkty podwyższające poziom kwasu moczowego

Wiele pokarmów zawiera duże ilości puryn lub w inny sposób przyczynia się do wzrostu stężenia kwasu moczowego. Osoby z wysokim poziomem kwasu moczowego we krwi (lub z objawami dny moczanowej) powinny unikać bądź wyraźnie ograniczyć następujące produkty:

• Czerwone mięso i dziczyzna (wołowina, wieprzowina, baranina, dzik) – zawierają dużo puryn; nadmierne spożycie tych mięs sprzyja hiperurykemii.
• Podroby (wątroba, nerki, mózg, serca, żołądki) – są wyjątkowo bogate w puryny, dlatego zaleca się ich całkowite wykluczenie z diety.
• Tłuste ryby i owoce morza (np. sardynki, śledzie, szprotki, anchois, makrela, tuńczyk, krewetki, małże) – dostarczają znacznych ilości puryn i mogą prowokować ataki dny.
• Wywary mięsne, esencjonalne buliony i sosy (np. rosół na kościach, sosy pieczeniowe) – w wywarach z mięsa kumulują się puryny w bardzo wysokim stężeniu.
• Drożdże i produkty drożdżowe (np. ekstrakt drożdżowy) – zawierają dużo puryn; dotyczy to także piwa, które powstaje przy udziale drożdży.
• Alkohol (szczególnie piwo) – spożycie alkoholu zmniejsza wydalanie kwasu moczowego przez nerki; piwo dodatkowo dostarcza puryn z drożdży, stąd jest wyjątkowo niewskazane.
• Cukier i słodzone napoje (zwłaszcza napoje gazowane z syropem glukozowo-fruktozowym) – nadmiar cukrów prostych (szczególnie fruktozy) w diecie zwiększa wytwarzanie kwasu moczowego w organizmie.

Powyższe produkty najlepiej wyeliminować lub spożywać jedynie sporadycznie w niewielkich ilościach. Ograniczenie ich udziału w jadłospisie pomaga obniżyć stężenie kwasu moczowego i zmniejszyć częstotliwość napadów dny. W kolejnym punkcie przedstawiono natomiast żywność, która jest bezpieczna i zalecana przy tendencji do hiperurykemii.

Produkty obniżające poziom kwasu moczowego

W przeciwieństwie do powyższych, istnieje wiele produktów, które nie zawierają puryn lub wręcz pomagają w utrzymaniu niższego poziomu kwasu moczowego. Poniżej wymieniono grupy żywności zalecane w diecie osób z hiperurykemią:

• Warzywa i rośliny strączkowe – wszystkie warzywa (zarówno surowe, jak i gotowane) są zalecane, nawet te dawniej uważane za niewskazane (np. szpinak, groszek, kalafior). Dostarczają dużo błonnika, witamin i minerałów przy minimalnej zawartości puryn. Rośliny strączkowe (fasola, soczewica, ciecierzyca, soja) zawierają co prawda umiarkowane ilości puryn, ale są wartościowym źródłem białka roślinnego i nie zwiększają ryzyka dny przy spożywaniu w rozsądnych porcjach.
• Owoce – większość świeżych owoców ma bardzo niską zawartość puryn. Szczególnie polecane są te bogate w witaminę C (cytrusy, truskawki, kiwi) oraz wiśnie i czereśnie, ponieważ ich regularne spożywanie bywa łączone z rzadszymi atakami dny. Owoce dostarczają także błonnika i pomagają utrzymać bardziej zasadowy odczyn moczu, co sprzyja rozpuszczaniu kryształów moczanowych.
• Produkty zbożowe pełnoziarniste i skrobiowe – pieczywo (zwłaszcza razowe), kasze, brązowy ryż, pełnoziarnisty makaron, a także ziemniaki i bataty. Wszystkie te produkty zawierają śladowe ilości puryn, dostarczają za to energii, węglowodanów złożonych oraz błonnika, więc mogą stanowić bezpieczną podstawę diety.
• Mleko i przetwory mleczne – przede wszystkim fermentowane napoje mleczne (jogurt naturalny, kefir) oraz chudy twaróg i mleko o niskiej zawartości tłuszczu. Nabiał jest ubogi w puryny, a zawarte w nim białko może nawet zwiększać wydalanie kwasu moczowego. Badania wykazują, że regularne spożywanie niskotłuszczowego nabiału wiąże się z mniejszym ryzykiem dny moczanowej.
• Jaja – jajka kurze praktycznie nie zawierają puryn, dlatego stanowią znakomite źródło pełnowartościowego białka zwierzęcego zastępujące mięso w jadłospisie.
• Orzechy i nasiona – orzechy (np. włoskie, laskowe, migdały) oraz pestki i nasiona (dyni, słonecznika, sezamu) dostarczają zdrowych tłuszczów i białka roślinnego, nie zawierając przy tym puryn. Mogą stanowić pożywną przekąskę lub dodatek do posiłków dla osób z hiperurykemią.
• Tłuszcze roślinne – wysokiej jakości oleje (oliwa z oliwek, olej rzepakowy, lniany itp.) oraz np. awokado. Tłuszcze te pozbawione są puryn, a przy tym dostarczają cennych jedno- i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych wspierających ogólny stan zdrowia.
• Woda i napoje niesłodzone – właściwe nawodnienie organizmu jest niezwykle istotne. Każdego dnia należy wypijać dużo wody (co najmniej 2–3 litry), można też sięgać po herbaty ziołowe, słabą herbatę czy kawę bez cukru. Odpowiednia podaż płynów ułatwia wydalanie kwasu moczowego, a umiarkowane picie kawy według badań nie zwiększa ryzyka dny (mogąc nawet działać ochronnie).

Włączenie powyższych produktów do codziennego jadłospisu pomaga stworzyć dietę sprzyjającą utrzymaniu prawidłowego stężenia kwasu moczowego we krwi. Taki sposób odżywiania jest nie tylko bezpieczny dla osób z tendencją do dny moczanowej, ale także korzystny dla zdrowia metabolicznego i ogólnego samopoczucia.

Zdrowe nawyki pomocne w kontroli kwasu moczowego

Oprócz samej diety, istotne są także inne elementy stylu życia, które wpływają na metabolizm puryn i poziom kwasu moczowego. Wprowadzenie poniższych nawyków pomoże utrzymać kwas moczowy w ryzach:

• Kontrola masy ciała – dążenie do utrzymania prawidłowej wagi poprzez zdrowe odżywianie i regularną aktywność fizyczną. W razie potrzeby redukcji wagi należy chudnąć stopniowo (ok. 0,5 kg na tydzień), unikając gwałtownych diet i głodówek.
• Regularna aktywność fizyczna – umiarkowany ruch (spacery, jazda na rowerze, pływanie) wspomaga metabolizm i zapobiega otyłości. Należy unikać skrajnie intensywnego wysiłku bez przygotowania, gdyż może on przejściowo zwiększać poziom kwasu moczowego.
• Odpowiednie nawodnienie – picie wody regularnie przez cały dzień (zwłaszcza przy wysiłku fizycznym i w upały) pomaga nerkom usuwać kwas moczowy. Warto mieć zawsze pod ręką butelkę wody i sięgać po nią często, zanim pojawi się pragnienie.
• Ograniczenie alkoholu i cukru – najlepiej zrezygnować z alkoholu lub spożywać go jedynie okazjonalnie w małych ilościach. Szczególnie niebezpieczne jest częste picie piwa. Podobnie napoje słodzone cukrem warto zastąpić wodą, herbatą lub innymi niesłodzonymi płynami.
• Regularne posiłki – zaleca się jeść 4–5 mniejszych posiłków w ciągu dnia i unikać długich przerw między nimi. Ostatni posiłek dobrze jest spożyć najpóźniej 3–4 godziny przed snem, ponieważ w nocy wydalanie kwasu moczowego zwalnia i duża kolacja mogłaby sprzyjać jego kumulacji.
• Unikanie stresu i przemęczenia – przewlekły stres, brak snu i przemęczenie mogą sprzyjać zaburzeniom metabolicznym oraz wyzwalać napady dny. Warto zadbać o higienę snu, techniki relaksacyjne i równowagę między pracą a odpoczynkiem.
• Kontrola medyczna – regularne badania krwi pod kątem poziomu kwasu moczowego (szczególnie u osób z przebytymi atakami dny lub obciążonym wywiadem rodzinnym). W razie zaleceń lekarskich dotyczących przyjmowania leków obniżających kwas moczowy (np. allopurynolu) należy przestrzegać zaleceń terapii. Dieta i styl życia stanowią uzupełnienie leczenia farmakologicznego i znacznie podnoszą jego skuteczność.

Podsumowując, połączenie odpowiednio zbilansowanej diety ubogopurynowej ze zdrowymi nawykami (aktywnością fizyczną, nawodnieniem, kontrolą wagi i ograniczeniem używek) pozwala skutecznie kontrolować poziom kwasu moczowego. Świadome wprowadzenie powyższych zmian przekłada się na rzadsze nawroty dny moczanowej i poprawę ogólnego stanu zdrowia.