Jak powstaje hemoglobina glikowana?
Hemoglobina glikowana powstaje, gdy cząsteczki glukozy obecne we krwi łączą się trwale z hemoglobiną zawartą w krwinkach czerwonych (erytrocytach). Proces ten nazywa się glikacją i zachodzi nieenzymatycznie – oznacza to, że odbywa się samoistnie, bez udziału specjalnych enzymów. Im wyższe jest stężenie cukru we krwi, tym więcej cząsteczek glukozy przyłącza się do hemoglobiny. Z tego powodu osoby z przewlekle podwyższonym poziomem cukru (np. nieleczona cukrzyca) mają znacznie wyższy odsetek hemoglobiny glikowanej niż osoby zdrowe.
Warto wiedzieć, że powstawanie hemoglobiny glikowanej jest procesem ciągłym – w każdej chwili część hemoglobiny ulega glikacji. Krwinki czerwone żyją około 120 dni, więc hemoglobina w ich wnętrzu stopniowo „zbiera” informacje o poziomie cukru. Gdy glukozy jest dużo, więcej hemoglobiny zdoła się w tym czasie związać z cukrem. Hemoglobina raz zglikowana pozostaje taka do końca życia krwinki (nie da się odwrócić tego połączenia). Dlatego badanie HbA1c pozwala ocenić średnie stężenie glukozy z okresu kilku miesięcy – młodsze krwinki mają mniej przyłączonego cukru, starsze więcej, a wynik końcowy odzwierciedla całościowy obraz glikemii. Nawet u osób zdrowych pewien odsetek hemoglobiny ulega glikacji (zwykle stanowi to kilka procent całości), ale przy prawidłowym poziomie cukru proces glikacji zachodzi na bardzo niskim poziomie. Wysoki poziom glukozy we krwi znacząco przyspiesza glikację, natomiast utrzymywanie cukru blisko normy sprawia, że powstaje jedynie niewielka, fizjologiczna ilość hemoglobiny glikowanej.
Znaczenie hemoglobiny glikowanej w diagnostyce cukrzycy
Współcześnie oznaczenie hemoglobiny glikowanej odgrywa bardzo ważną rolę w wykrywaniu i monitorowaniu cukrzycy. Lekarze używają parametru HbA1c jako jednego z kryteriów diagnostycznych – przewlekle podwyższony odsetek hemoglobiny glikowanej świadczy o utrzymującej się hiperglikemii (wysokim poziomie glukozy). Według uznanych standardów medycznych wynik HbA1c na poziomie 6,5% lub wyższym oznacza cukrzycę (należy go potwierdzić powtórnym badaniem), natomiast wartość w zakresie 5,7% – 6,4% wskazuje na stan przedcukrzycowy – sygnał, że organizm znajduje się na drodze do cukrzycy. Prawidłowy wynik u osoby zdrowej powinien wynosić poniżej 5,7%.
Hemoglobina glikowana jest cenna diagnostycznie, ponieważ nie wymaga od pacjenta specjalnych przygotowań (np. bycia na czczo) i nie jest tak podatna na krótkotrwałe wahania poziomu cukru czy stres jak jednorazowy pomiar glukozy. Oznacza to, że pojedynczy wynik HbA1c dostarcza informacji o długoterminowej kontroli glikemii. Dzięki temu lekarz może wcześnie wychwycić rozwijającą się cukrzycę lub stan przedcukrzycowy i zalecić zmiany w diecie oraz stylu życia, zanim dojdzie do poważnych powikłań. Hemoglobina glikowana służy także do oceny skuteczności leczenia – u osób już chorujących na cukrzycę regularny pomiar HbA1c pozwala sprawdzić, czy obecna terapia (dieta, leki, insulina) utrzymuje cukier na właściwym poziomie.
Normy i interpretacja wyników hemoglobiny glikowanej
Wartości hemoglobiny glikowanej ocenia się na podstawie ustalonych norm. Dla osoby zdrowej wynik HbA1c poniżej 5,7% jest wartością prawidłową i świadczy o właściwej gospodarce cukrowej organizmu. Poziom w zakresie 5,7–6,4% sugeruje stan przedcukrzycowy – tolerancja glukozy jest upośledzona i istnieje duże ryzyko rozwoju cukrzycy w przyszłości. Jest to niejako ostatni dzwonek na wprowadzenie zmian w diecie i stylu życia – bez podjęcia takich działań stan przedcukrzycowy u znacznej części osób przekształca się w cukrzycę typu 2 w ciągu kilku lat. Z kolei wynik równy lub powyżej 6,5% najczęściej oznacza już pełnoobjawową cukrzycę. W takiej sytuacji należy wprowadzić odpowiednie leczenie oraz zmiany w diecie, aby obniżyć poziom glukozy.
W interpretacji wyników należy uwzględnić indywidualne czynniki pacjenta. U osób chorujących na cukrzycę lekarze zwykle wyznaczają docelowy poziom hemoglobiny glikowanej, zależny m.in. od wieku i stanu zdrowia. U młodszych diabetyków często dąży się do utrzymania HbA1c jak najbliżej normy (np. <7%), co pomaga zapobiegać powikłaniom. U osób starszych lub z wieloletnią cukrzycą akceptowalny bywa nieco wyższy poziom (np. 7–8%), aby uniknąć groźnych niedocukrzeń. Ogólnie jednak zasada jest prosta – im bardziej zbliżony do normy odsetek hemoglobiny glikowanej, tym lepiej. Utrzymywanie wyników w zalecanym zakresie przekłada się na mniejsze ryzyko powikłań cukrzycowych, takich jak uszkodzenie wzroku, nerek czy układu nerwowego.
Skutki podwyższonej hemoglobiny glikowanej
Utrzymywanie się wysokiego poziomu hemoglobiny glikowanej oznacza, że organizm przez długi czas doświadcza nadmiernej ilości glukozy we krwi. Taka przewlekła hiperglikemia prowadzi do uszkodzeń w różnych narządach i układach. Glukoza w nadmiarze działa toksycznie na naczynia krwionośne i nerwy – stopniowo upośledza ich funkcjonowanie. Im wyższa hemoglobina glikowana, tym większe ryzyko rozwoju poważnych powikłań zdrowotnych charakterystycznych dla cukrzycy.
Do konsekwencji przewlekle podwyższonego poziomu cukru (a więc i wysokiego HbA1c) należą m.in.:
- uszkodzenie drobnych naczyń krwionośnych siatkówki oka (retinopatia cukrzycowa) – prowadzi do pogorszenia wzroku, a w skrajnych przypadkach do ślepoty;
- uszkodzenie nerek (nefropatia cukrzycowa) – może skutkować niewydolnością nerek i koniecznością dializ;
- uszkodzenie nerwów obwodowych (neuropatia cukrzycowa) – powoduje zaburzenia czucia, mrowienie kończyn, bóle, a także przyczynia się do powstawania trudno gojących się ran (np. tzw. stopa cukrzycowa);
- przyspieszony rozwój miażdżycy w dużych naczyniach krwionośnych – zwiększa ryzyko zawału serca, udaru mózgu i innych chorób układu krążenia;
- osłabienie układu odpornościowego – osoby z wysoką glikemią częściej zapadają na infekcje i trudniej je zwalczają, a rany goją się u nich wolniej.
Nieleczona lub źle kontrolowana cukrzyca (czyli stale podwyższona hemoglobina glikowana) znacząco obniża jakość i długość życia. Dobra wiadomość jest taka, że poprawa wyrównania cukrzycy wyraźnie zmniejsza ryzyko tych powikłań. Badania wykazały, że obniżenie HbA1c o zaledwie 1 punkt procentowy przekłada się na kilkunastoprocentową redukcję ryzyka serii powikłań – w tym zawału serca, uszkodzenia wzroku czy niewydolności nerek. Dlatego tak ważne jest dążenie do utrzymywania hemoglobiny glikowanej możliwie blisko normy.
Wpływ diety na poziom hemoglobiny glikowanej
Sposób odżywiania ma bezpośredni wpływ na poziom glukozy we krwi, a co za tym idzie – na wartość hemoglobiny glikowanej. Po posiłkach bogatych w węglowodany, szczególnie te o wysokim indeksie glikemicznym (np. słodycze, biały chleb, słodzone napoje), stężenie cukru we krwi gwałtownie rośnie. Jeśli dieta obfituje w takie produkty i brakuje w niej umiaru, średni poziom glukozy w ciągu doby i tygodni jest znacznie wyższy od normy, co z czasem znajdzie odbicie w podwyższonym HbA1c. Z kolei dieta oparta na produktach pełnoziarnistych, warzywach, chudym białku i zdrowych tłuszczach powoduje mniejsze wahania glukozy – cukier utrzymuje się na bardziej stabilnym poziomie, sprzyjając prawidłowej hemoglobinie glikowanej.
Bardzo ważna jest również ogólna kaloryczność diety i masa ciała. Nadmiar kalorii prowadzi do nadwagi i otyłości, które wywołują insulinooporność – tkanki gorzej reagują na insulinę, przez co glukoza dłużej pozostaje we krwi. Osoba otyła ze złymi nawykami żywieniowymi będzie zazwyczaj mieć gorsze wyniki HbA1c. Natomiast redukcja masy ciała dzięki zdrowej diecie często poprawia wrażliwość na insulinę i ułatwia obniżenie poziomu cukru. Dlatego dieta jest jednym z podstawowych narzędzi kontroli cukrzycy. Prawidłowo skomponowane posiłki, bogate w błonnik i ubogie w cukry proste, pomagają utrzymać glikemię w ryzach i obniżyć hemoglobinę glikowaną do bezpiecznego poziomu. Nierzadko zmiana sposobu odżywiania potrafi zmniejszyć zapotrzebowanie na leki przeciwcukrzycowe lub wręcz zapobiec rozwojowi cukrzycy u osób z podwyższonym HbA1c.
Jak obniżyć poziom hemoglobiny glikowanej dietą
Wprowadzenie odpowiednich zmian żywieniowych może skutecznie obniżyć poziom hemoglobiny glikowanej. Poprawa nawyków dietetycznych prowadzi do lepszej kontroli glikemii na co dzień, co z czasem przekłada się na spadek HbA1c. Oto najważniejsze zalecenia, które warto wdrożyć:
- Jedz regularnie 4–5 niewielkich posiłków dziennie, najlepiej o stałych porach. Unikaj długich przerw między posiłkami, aby zapobiegać wahaniom cukru i napadom wilczego głodu.
- Niech warzywa stanowią podstawę Twojej diety. Wypełnij nimi połowę talerza przy każdym głównym posiłku – szczególnie polecane są warzywa bogate w błonnik i o niskim indeksie glikemicznym (zielone liściaste, brokuły, cukinia, papryka itp.).
- Wybieraj produkty pełnoziarniste zamiast wysoko przetworzonych węglowodanów. Sięgaj po razowe pieczywo, brązowy ryż, pełnoziarnisty makaron, kasze i płatki owsiane zamiast białego pieczywa, białego ryżu czy słodkich płatków śniadaniowych.
- Spożywaj źródła chudego białka i zdrowych tłuszczów w każdym posiłku. Chude mięso (drób, cielęcina), ryby morskie (np. łosoś, makrela), rośliny strączkowe, orzechy oraz tłuszcze takie jak oliwa z oliwek czy awokado pomogą wydłużyć uczucie sytości i ustabilizować poziom glukozy.
- Unikaj cukrów prostych i słodyczy. Zrezygnuj z słodkich przekąsek, ciast, cukierków i ogranicz dodatek cukru do napojów. Desery zastępuj zdrowszymi alternatywami (np. świeżymi owocami w umiarkowanych ilościach).
- Całkowicie zrezygnuj ze słodzonych napojów gazowanych i soków dosładzanych – są źródłem pustych kalorii i powodują gwałtowne skoki cukru. Pij zamiast nich wodę, herbaty ziołowe lub niesłodzoną herbatę owocową.
- Ogranicz alkohol lub najlepiej wyeliminuj go z codziennej diety. Alkohol dostarcza dużo zbędnych kalorii, sprzyja przybieraniu na wadze i może zaburzać kontrolę glikemii (zwłaszcza słodkie drinki, likiery).
- Planuj posiłki z wyprzedzeniem i trzymaj się ustalonego jadłospisu. Dzięki temu łatwiej unikniesz niezdrowego podjadania oraz sięgania po przypadkowe produkty w chwili głodu. Dobry plan pomaga utrzymać dyscyplinę żywieniową.
- Bądź codziennie aktywny fizycznie. Regularny ruch (np. spacery, jazda na rowerze, pływanie) w połączeniu z dietą pomaga obniżać poziom cukru we krwi i zwiększa wrażliwość organizmu na insulinę, co przekłada się na niższy HbA1c.
Konsekwentne stosowanie powyższych zasad żywieniowych, połączone z ogólnie zdrowym stylem życia, pozwala stopniowo obniżyć hemoglobinę glikowaną i utrzymać ją w pożądanym zakresie. Dzięki temu można znacząco poprawić samopoczucie i zmniejszyć ryzyko groźnych powikłań związanych z cukrzycą.
