Działanie prozdrowotne estry steroli roślinnych
Estry steroli roślinnych znane są przede wszystkim z obniżania poziomu cholesterolu LDL i całkowitego cholesterolu we krwi. Efekt ten wynika z mechanizmu zmniejszonej absorpcji cholesterolu w przewodzie pokarmowym. Redukcja frakcji LDL w surowicy jest dobrze udokumentowana w wielu badaniach klinicznych. Z powodu pozytywnego wpływu na profil lipidowy, sterole zaleca się pacjentom z hipercholesterolemią jako uzupełnienie diety. Badania wykazują także możliwość dodatkowych korzyści: spożywanie steroli może obniżać stany zapalne organizmu oraz sprzyjać korzystniejszej kontroli metabolizmu. Zaobserwowano na przykład nieznaczne zmniejszenie markerów stanu zapalnego (np. CRP) u osób regularnie przyjmujących fitosterole, chociaż efekt ten jest umiarkowany. Nie wykazano natomiast istotnego wpływu steroli roślinnych na poziom „dobrego” cholesterolu (HDL) ani na trójglicerydy. Niektóre badania wskazują, że regularne przyjmowanie steroli może nieco obniżyć poziom niektórych karotenoidów we krwi, co sugeruje potrzebę dostosowania diety pod kątem zapewnienia odpowiedniej podaży tych antyoksydantów.
Korzyści zdrowotne wynikające ze spożywania estrów steroli roślinnych mogą obejmować:
- Obniżenie stężenia LDL i całkowitego cholesterolu
- Redukcję ryzyka miażdżycy i chorób serca
- Możliwą poprawę stanu zapalnego organizmu
- Zwiększenie wydalania cholesterolu z organizmu
- Wsparcie zdrowia serca przy stosowaniu diety z niską zawartością tłuszczów nasyconych
Mechanizm działania estrów steroli roślinnych
Po spożyciu enzymy trawienne rozkładają estry steroli roślinnych do wolnych steroli i kwasów tłuszczowych. Wolne sterole roślinne w jelicie cienkim łączą się z tłuszczami i wchodzą w skład miceli żółciowych, w których towarzystwie rozpuszcza się cholesterol. Konkurują więc z cholesterolem o miejsce w micelach, skutecznie wypierając go z mikroskładu emulsji. W rezultacie mniejsza ilość cholesterolu wchłania się z jelita do krwiobiegu, co obniża jego poziom we krwi.
Jednocześnie spożycie steroli roślinnych może pobudzać procesy wydalania cholesterolu z organizmu, m.in. poprzez zwiększenie jego usuwania z żółcią. Całkowity efekt hipolipemiczny wynika więc z połączenia mniejszej absorpcji cholesterolu i jego większego wydalania. Badania kliniczne potwierdzają, że regularne przyjmowanie około 2 g steroli roślinnych dziennie może obniżyć stężenie LDL nawet o około 10–12% w ciągu kilku tygodni. Taki efekt jest porównywalny z dodatnim wpływem niektórych leków obniżających cholesterol, jednak sterole roślinne powinny wspomagać dietę, a nie zastępować leczenie farmakologiczne.
Zastosowanie w dietach funkcjonalnych estrów steroli roślinnych
Estry steroli roślinnych znalazły szerokie zastosowanie w żywności funkcjonalnej mającej na celu obniżenie poziomu cholesterolu. Dodawane są do różnych produktów spożywczych, aby wzbogacić dietę w fitosterole bez zmiany codziennych nawyków żywieniowych. Najpopularniejsze nośniki stanowią specjalne margaryny i smarowidła roślinne, które zawierają podwyższone ilości fitosteroli. Obecnie na rynku dostępne są również jogurty, napoje mleczne, sery, soki owocowe oraz batoniki z dodatkiem estrów steroli. W zależności od produktu, jedna porcja dostarcza zwykle 0,6–1,0 g steroli roślinnych. Przy spożyciu dwóch takich porcji dziennie można osiągnąć zalecaną dawkę na poziomie około 2 g dziennie. Estry steroli doskonale łączą się z tłuszczami roślinnymi w produktach, co ułatwia ich rozpuszczanie w przewodzie pokarmowym i włączanie do miceli. Dzięki temu są efektywnie wchłaniane i realizują swoje działanie obniżające cholesterol. Należy jednak pamiętać, że ich stosowanie najlepiej łączyć z zasadami zdrowej, niskotłuszczowej diety oraz aktywnością fizyczną, by maksymalnie wykorzystać efekt zdrowotny.
Do najczęstszych źródeł estrów steroli roślinnych w diecie funkcjonalnej należą:
- Margaryny i oleje do smarowania (bogate w sterole)
- Jogurty i przetwory mleczne wzbogacane fitosterolami
- Napoje roślinne (np. mleko sojowe, migdałowe) wzbogacane sterolami
- Batoniki i produkty zbożowe z dodatkiem estrów steroli
- Dodatki dietetyczne i suplementy (kapsułki z fitosterolami)
Źródła pokarmowe estrów steroli roślinnych
Źródła pokarmowe estrów steroli roślinnych to wszelkie produkty roślinne, jednak zawartość fitosteroli różni się znacznie pomiędzy poszczególnymi grupami żywności. Największe stężenie steroli występuje w nierafinowanych olejach roślinnych (np. sezamowy, słonecznikowy, rzepakowy), nasionach i orzechach oraz w pełnym zbożu. Przykładowo, łyżka stołowa oleju sezamowego czy słonecznikowego może dostarczyć około 100–120 mg fitosteroli. Podobne ilości znajdują się w tłoczonych olejach roślinnych, mąkach z pełnego ziarna i nasionach strączkowych (soja, soczewica, groch), gdzie pojedyncza porcja może zawierać od kilkudziesięciu do około stu miligramów steroli. Orzechy (np. pistacje, migdały, orzechy włoskie) dostarczają około 30–60 mg steroli na porcję (ok. 30 g). Dla porównania, porcja surowych warzyw lub owoców (np. marchew, jabłko) dostarcza zwykle tylko kilkanaście mg fitosteroli. W praktyce przeciętna dieta dostarcza łącznie jedynie około 200–300 mg fitosteroli dziennie, co jest daleko poniżej zalecanej dawki 2–3 g potrzebnej do obniżenia poziomu cholesterolu. Z tego względu ważne jest włączanie do jadłospisu produktów wzbogacanych w estry steroli lub celowe spożywanie większej ilości bogatych źródeł, takich jak orzechy, awokado czy pełnoziarniste produkty zbożowe.
Główne naturalne źródła estrów steroli roślinnych to:
- Nierafinowane oleje roślinne (np. sezamowy, słonecznikowy, rzepakowy)
- Pełnoziarniste produkty zbożowe (pełne ziarno pszenicy, owsa, ryżu)
- Nasiona i orzechy (soja, soczewica, migdały, orzechy włoskie, pistacje)
- Awokado i nasiona roślin strączkowych
- Wzbogacone produkty spożywcze (margaryny, jogurty, soki zawierające sterole)
Bezpieczeństwo spożycia estrów steroli roślinnych
Estry steroli roślinnych są bezpieczne przy umiarkowanym, zalecanym spożyciu. Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) wskazuje, że spożycie do 3 g estrów steroli na dobę jest dobrze tolerowane przez zdrowe osoby dorosłe. Badania nie wykazały istotnego negatywnego wpływu na ogólne zdrowie ani na wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach (A, D, E, K) przy typowych dawkach. Zaobserwowano natomiast nieznaczne obniżenie stężenia niektórych karotenoidów (β-karotenu, α-karotenu, likopenu) w surowicy, co jest wynikiem spadku lipoprotein LDL. Nie przekracza to jednak wartości referencyjnych, jednak zaleca się zwiększenie spożycia warzyw i owoców bogatych w te związki podczas suplementacji sterolami.
Wystąpienie skutków ubocznych jest rzadkie i zwykle ogranicza się do drobnych dolegliwości żołądkowo-jelitowych (np. dyskomfort po posiłku, wzdęcia) przy bardzo dużych dawkach. Należy pamiętać, że długotrwałego bezpieczeństwa estrów steroli u dzieci oraz kobiet w ciąży i karmiących nie potwierdzono, dlatego w tych grupach zaleca się ostrożność i konsultację lekarską przed zastosowaniem. Osoby z rzadką chorobą genetyczną – sitosterolemią – nie powinny przyjmować steroli roślinnych, ponieważ u nich zmniejszona jest eliminacja tych związków i może dojść do szkodliwej kumulacji steroli w organizmie. Kolejne badania potwierdzają brak toksycznego działania steroli roślinnych; nie wykazano kancerogenności ani niekorzystnego wpływu na poziom hormonów u osób zdrowych.
Interakcje z lekami estrów steroli roślinnych
Estry steroli roślinnych nie wchodzą w poważne interakcje z większością leków farmakologicznych. Należy jednak uważać na jednoczesne stosowanie z niektórymi preparatami wiążącymi kwasy żółciowe (np. cholestyraminą), ponieważ mogą one zmniejszać wchłanianie steroli i zmniejszać ich efektywność. W przypadku jednoczesnego przyjmowania tych preparatów zaleca się zachowanie odstępu czasowego (np. przyjmowanie steroli kilka godzin przed lub po leku). Nie odnotowano negatywnego wpływu steroli roślinnych na skuteczność leków obniżających cholesterol (statyny, ezetymib) ani innych powszechnie stosowanych leków, w tym leków przeciwzakrzepowych, przeciwnadciśnieniowych czy przeciwcukrzycowych. W rzeczywistości jednoczesne przyjmowanie steroli roślinnych ze statynami może przynieść dodatkowe obniżenie poziomu cholesterolu, co jest korzystne dla pacjenta.
Podstawowe interakcje leków z estrami steroli roślinnych:
- Leki wiążące kwasy żółciowe (np. cholestyramina) – mogą utrudniać wchłanianie steroli; zaleca się przyjmowanie w odstępie czasowym
- Statyny i inne leki hipolipemiczne – brak konieczności modyfikacji terapii; efekt terapeutyczny sumuje się
- Leki przeciwzakrzepowe, przeciwnadciśnieniowe, przeciwcukrzycowe – brak raportów o szkodliwych interakcjach
- Beta-karoten i witaminy rozpuszczalne w tłuszczach – sterole mogą nieznacznie obniżać ich wchłanianie, warto zwrócić uwagę na dietę
Badania naukowe estrów steroli roślinnych
Aktualnie prowadzone są liczne badania, które pogłębiają wiedzę na temat estrów steroli roślinnych. W badaniach klinicznych koncentruje się przede wszystkim na potwierdzaniu efektu obniżania cholesterolu oraz optymalizacji dawek i formuły preparatów. Metaanalizy i przeglądy systematyczne, oparte na dużych próbach, dowodzą stabilnego działania redukującego LDL, ale jednocześnie podkreślają brak danych o ostatecznym wpływie na ryzyko zdarzeń sercowo-naczyniowych (np. zawałów serca czy udarów). Naukowcy monitorują też wpływ długotrwałego spożycia steroli na równowagę metaboliczną i stan zapalny organizmu. W ostatnich latach pojawiły się badania sugerujące, że sterole mogą łagodzić procesy zapalne czy wpływać na mikrobiom jelitowy, ale na razie są to wstępne ustalenia wymagające dalszej weryfikacji. Znaczny obszar badań stanowi porównywanie różnych źródeł steroli (roślinne vs algowe) oraz form estrów vs wolnych steroli i stanoli. Pojawiają się także prace nad synergicznymi połączeniami estrów steroli z innymi substancjami obniżającymi cholesterol (np. polifenolami, błonnikiem, kwasami tłuszczowymi omega-3) w celu uzyskania wzmocnionego efektu. Ostatnio naukowcy badają także potencjał steroli w zastosowaniach niecholesterolowych, np. działanie przeciwnowotworowe w komórkach czy interakcje z receptorami immunologicznymi. Wszystko to sprawia, że fitosterole pozostają aktualnym przedmiotem badań dietetycznych i farmaceutycznych, a przyszłe odkrycia mogą poszerzyć ich zastosowanie terapeutyczne.
