Choroby cywilizacyjne to grupa schorzeń, które są bezpośrednio powiązane ze stylem życia współczesnych społeczeństw. W miarę jak ludzkość przeszła przez kolejne etapy rozwoju technologicznego i urbanizacji, zmienił się sposób życia, odżywiania oraz poziom aktywności fizycznej. Te zmiany, choć przyniosły wiele korzyści, przyczyniły się również do wzrostu liczby przypadków chorób, które kiedyś były rzadkością, a dziś stanowią jedne z głównych przyczyn zgonów na świecie.
Co to są choroby cywilizacyjne?
Choroby cywilizacyjne to grupa chorób przewlekłych, których występowanie jest ściśle powiązane z nowoczesnym stylem życia, urbanizacją oraz dietą. Do najczęstszych chorób cywilizacyjnych należą:
Otyłość: Jest to nadmierne nagromadzenie tkanki tłuszczowej, które prowadzi do wielu poważnych problemów zdrowotnych, takich jak: choroby serca, cukrzyca typu 2 czy nadciśnienie.
Cukrzyca typu 2: Choroba metaboliczna, której główną przyczyną jest insulinooporność. Często związana jest z nadmiernym spożyciem kalorii, zwłaszcza węglowodanów prostych oraz niską aktywnością fizyczną.
Choroby sercowo-naczyniowe: W tym choroby wieńcowe, miażdżyca oraz udary. Są to schorzenia układu krążenia, które często wynikają z niezdrowej diety, bogatej w tłuszcze nasycone i sól oraz braku aktywności fizycznej.
Nadciśnienie tętnicze: Przewlekłe podwyższone ciśnienie krwi, które jest poważnym czynnikiem ryzyka dla wielu chorób sercowo-naczyniowych, w tym zawałów serca i udarów.
Nowotwory: Wiele typów nowotworów, takich jak rak jelita grubego czy rak piersi, jest powiązanych z dietą ubogą w błonnik, bogatą w tłuszcze zwierzęce oraz z brakiem regularnej aktywności fizycznej.
Te choroby stanowią poważne wyzwanie dla systemów opieki zdrowotnej na całym świecie. Według Światowej Organizacji Zdrowia, choroby przewlekłe są odpowiedzialne za 70% wszystkich zgonów na świecie. Wśród nich, choroby cywilizacyjne zajmują czołowe miejsca.
Znaczenie profilaktyki
Profilaktyka jest ważnym elementem w walce z chorobami cywilizacyjnymi. W odróżnieniu od leczenia, które skupia się na zarządzaniu objawami i powikłaniami już istniejących chorób, profilaktyka koncentruje się na eliminowaniu czynników ryzyka jeszcze przed pojawieniem się choroby. Jest to szczególnie istotne w kontekście chorób cywilizacyjnych, ponieważ większość z nich rozwija się przez wiele lat na skutek utrwalonych złych nawyków. Są to między innymi: niewłaściwa dieta, brak ruchu, palenie tytoniu czy nadmierne spożycie alkoholu.
Wprowadzenie zdrowych nawyków żywieniowych, regularna aktywność fizyczna, kontrola masy ciała oraz eliminacja szkodliwych nawyków mogą znacznie zmniejszyć ryzyko rozwoju chorób cywilizacyjnych. Profilaktyka nie tylko redukuje obciążenie dla systemu opieki zdrowotnej, ale przede wszystkim przyczynia się do poprawy jakości życia oraz wydłużenia jego trwania.
Warto podkreślić, że profilaktyka nie powinna ograniczać się jedynie do działań indywidualnych. Edukacja społeczna, kampanie promujące zdrowy styl życia oraz wsparcie ze strony instytucji publicznych są niezbędne, aby skutecznie walczyć z epidemią chorób cywilizacyjnych. Dzięki odpowiedniej profilaktyce, możliwe jest znaczne ograniczenie liczby nowych przypadków tych chorób, a co za tym idzie, poprawa zdrowia i dobrostanu społeczeństw na całym świecie.
Dieta jako podstawowy element profilaktyki
Dieta odgrywa fundamentalną rolę w kształtowaniu ogólnego stanu zdrowia człowieka. To, co spożywamy na co dzień, ma bezpośredni wpływ na funkcjonowanie naszego organizmu, zarówno na poziomie komórkowym, jak i systemowym. Żywienie wpływa nie tylko na naszą energię i samopoczucie, ale także na zdolność organizmu do obrony przed chorobami, w tym tymi najbardziej powszechnymi, które zaliczają się do grupy chorób cywilizacyjnych.
Znaczenie diety w zdrowiu
Dieta dostarcza organizmowi niezbędnych składników odżywczych, które są konieczne do prawidłowego funkcjonowania wszystkich układów ciała. Białka, węglowodany, tłuszcze, witaminy, minerały oraz błonnik – każdy z tych elementów pełni specyficzną funkcję w utrzymaniu zdrowia. Odpowiednia dieta pomaga w regulacji metabolizmu, wspiera układ odpornościowy, a także wpływa na procesy naprawcze zachodzące w organizmie.
Niedobory bądź nadmiar niektórych składników odżywczych mogą prowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu i przyczyniać się do rozwoju różnych schorzeń. Na przykład dieta bogata w tłuszcze nasycone i trans sprzyja odkładaniu się blaszki miażdżycowej w naczyniach krwionośnych, co zwiększa ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Z kolei nadmiar cukrów prostych w diecie może prowadzić do insulinooporności, co jest jedną z głównych przyczyn cukrzycy typu 2.
Znaczenie diety w profilaktyce chorób cywilizacyjnych polega na tym, że dzięki odpowiednio zbilansowanemu żywieniu można znacznie zmniejszyć ryzyko rozwoju wielu z tych schorzeń. Ograniczenie spożycia soli może pomóc w zapobieganiu nadciśnieniu, zaś zwiększenie spożycia błonnika i antyoksydantów może chronić przed nowotworami. Właściwe żywienie to zatem kluczowy element prewencji, który wpływa na każdy aspekt zdrowia.
Długoterminowe korzyści
Zastosowanie zdrowej diety jako codziennego nawyku przynosi korzyści nie tylko w krótkim, ale przede wszystkim w długim okresie. Zrównoważone i świadome podejście do odżywiania może pomóc w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnym, zanim jeszcze pojawią się ich pierwsze symptomy. Wprowadzenie do diety większej ilości warzyw i owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych, zdrowych tłuszczów oraz ograniczenie spożycia przetworzonych produktów (cukrów prostych i tłuszczów nasyconych) to inwestycja w przyszłość naszego zdrowia.
Długoterminowe korzyści zdrowej diety obejmują nie tylko zmniejszenie ryzyka wystąpienia chorób, ale także poprawę jakości życia. Osoby, które dbają o swoje odżywianie, często doświadczają większej energii, lepszej koncentracji, a także mniejszego stresu oksydacyjnego. Jest on jednym z czynników starzenia się organizmu. Regularne spożywanie posiłków bogatych w składniki odżywcze wspiera również zdrowie psychiczne. Pomaga w stabilizacji nastroju i zapobieganiu depresji oraz lękom.
Zdrowa dieta to również sposób na zwiększenie długowieczności. Współczesne badania pokazują, że osoby stosujące diety bogate w składniki roślinne, takie jak: dieta śródziemnomorska czy wegetariańska, cieszą się lepszym zdrowiem na starość i rzadziej cierpią na przewlekłe choroby związane z wiekiem. Tym samym, zdrowe odżywianie staje się ważnym elementem w dążeniu do długiego i zdrowego życia.
Dieta jest fundamentem profilaktyki zdrowotnej. Poprzez świadome wybory żywieniowe, jesteśmy w stanie nie tylko poprawić nasze obecne samopoczucie, ale także zminimalizować ryzyko rozwoju wielu poważnych chorób w przyszłości. Dbając o to, co trafia na nasz talerz każdego dnia, budujemy podstawy zdrowego i pełnego życia, wolnego od obciążeń, jakie niosą ze sobą choroby cywilizacyjne.
Ważne zasady zdrowej diety
Zdrowa dieta to fundament, na którym opiera się profilaktyka wielu chorób, w tym chorób cywilizacyjnych. Skuteczność diety zależy od przestrzegania kilku ważnych zasad, które pozwalają utrzymać organizm w równowadze, zapewniając mu niezbędne składniki odżywcze oraz energię do prawidłowego funkcjonowania.
Równowaga kaloryczna
Utrzymanie odpowiedniego bilansu energetycznego jest jednym z podstawowych aspektów zdrowej diety. Równowaga kaloryczna oznacza, że ilość kalorii dostarczanych do organizmu powinna być równa ilości kalorii spalanych. Nadmiar spożywanych kalorii prowadzi do gromadzenia się tkanki tłuszczowej. Jest to głównym czynnikiem ryzyka rozwoju otyłości oraz związanych z nią chorób, takich jak cukrzyca typu 2, choroby serca i nadciśnienie. Z drugiej strony, zbyt niska podaż kalorii może prowadzić do niedożywienia i osłabienia organizmu. Dlatego tak ważne jest, aby dostosować spożycie kalorii do indywidualnych potrzeb energetycznych, uwzględniając takie czynniki jak: wiek, płeć, poziom aktywności fizycznej oraz stan zdrowia.
Spożycie warzyw i owoców
Warzywa i owoce stanowią nieodzowną część zdrowej diety, dostarczając organizmowi nie tylko witamin i minerałów, ale także antyoksydantów oraz błonnika. Związki te odgrywają istotną rolę w prewencji chorób cywilizacyjnych. Antyoksydanty, takie jak: witaminy C i E, oraz związki fenolowe, neutralizują wolne rodniki, które mogą uszkadzać komórki i prowadzić do rozwoju nowotworów oraz chorób sercowo-naczyniowych. Błonnik natomiast wspiera zdrowie układu pokarmowego, poprawia perystaltykę jelit i pomaga w utrzymaniu zdrowej wagi. Regularne spożywanie warzyw i owoców pomaga również w regulacji poziomu cukru we krwi, co jest istotne w profilaktyce cukrzycy typu 2. Warto dbać o różnorodność w wyborze warzyw i owoców, aby zapewnić sobie pełen zakres korzyści zdrowotnych.
Ograniczenie spożycia cukrów prostych
Nadmierne spożycie cukrów prostych, obecnych głównie w słodyczach, napojach słodzonych oraz przetworzonych produktach spożywczych, jest jednym z głównych czynników sprzyjających rozwojowi otyłości i cukrzycy. Cukry proste szybko podnoszą poziom glukozy we krwi, co wymaga intensywnej pracy trzustki, aby wyprodukować insulinę niezbędną do ich metabolizmu. Regularne i nadmierne spożywanie cukrów prowadzi do insulinooporności, która jest prekursorem cukrzycy typu 2. Ponadto, wysoki poziom cukrów prostych w diecie przyczynia się do powstawania nadmiernych zapasów energii w postaci tłuszczu, co z kolei sprzyja rozwojowi otyłości. Ograniczenie spożycia cukrów prostych jest więc ważnym elementem zdrowej diety, który może zapobiec wielu poważnym schorzeniom.
Zdrowe tłuszcze
Tłuszcze są niezbędnym składnikiem diety, jednak ich rodzaj i ilość mają ogromne znaczenie dla zdrowia. Nienasycone kwasy tłuszczowe, obecne w olejach roślinnych, rybach oraz orzechach, pełnią ważną rolę w funkcjonowaniu organizmu. Wspierają one zdrowie serca, obniżają poziom złego cholesterolu (LDL) i poprawiają profil lipidowy krwi. Tłuszcze nasycone i trans ( znajdujące się w produktach pochodzenia zwierzęcego oraz w przetworzonej żywności) mogą przyczyniać się do wzrostu poziomu cholesterolu oraz ryzyka rozwoju miażdżycy. Zwiększa to zdecydowanie ryzyko chorób sercowo-naczyniowych. Dlatego zdrowa dieta powinna opierać się na tłuszczach nienasyconych, przy jednoczesnym ograniczeniu tłuszczów nasyconych i trans.
Błonnik pokarmowy
Błonnik pokarmowy jest ważny w utrzymaniu zdrowia układu pokarmowego i metabolizmu. Występuje on w dwóch formach – rozpuszczalnej i nierozpuszczalnej. Błonnik rozpuszczalny, obecny w owocach, warzywach, roślinach strączkowych i ziarnach, pomaga regulować poziom cukru we krwi oraz obniża poziom cholesterolu. Jest to szczególnie ważne w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych. Błonnik nierozpuszczalny, który znajduje się w pełnoziarnistych produktach zbożowych oraz niektórych warzywach, wspomaga prawidłowe funkcjonowanie jelit, zapobiega zaparciom i sprzyja utrzymaniu prawidłowej masy ciała. Włączenie do diety produktów bogatych w błonnik to prosty sposób na poprawę zdrowia metabolicznego i redukcję ryzyka wielu chorób.
Wszystkie te zasady zdrowej diety łączą się w spójny plan, który nie tylko poprawia samopoczucie, ale także stanowi potężną broń w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. Dbając o zbilansowane odżywianie, możemy skutecznie wspierać nasze zdrowie na każdym etapie życia.
Dieta a konkretne choroby cywilizacyjne
Choroby cywilizacyjne, takie jak: otyłość, cukrzyca typu 2, choroby sercowo-naczyniowe, nowotwory i nadciśnienie są ściśle powiązane z nawykami żywieniowymi. Odpowiednia dieta może nie tylko pomóc w zapobieganiu tym schorzeniom, ale także stanowić ważny element ich leczenia.
Otyłość
Otyłość jest jednym z głównych problemów zdrowotnych współczesnego świata. Przyczyny tego schorzenia są głęboko zakorzenione w nawykach żywieniowych. Spożywanie nadmiernej ilości kalorii, szczególnie pochodzących z wysoko przetworzonych produktów bogatych w cukry proste i tłuszcze nasycone, prowadzi do nadmiernego przyrostu masy ciała. Brak balansu kalorycznego, a także niskie spożycie błonnika i warzyw, potęgują problem. Aby zapobiegać otyłości, istotne jest wprowadzenie do diety produktów bogatych w błonnik, które zapewniają uczucie sytości oraz unikanie żywności o wysokiej gęstości kalorycznej, ubogiej w wartości odżywcze. Regularne spożywanie zbilansowanych posiłków, kontrolowanie wielkości porcji oraz ograniczenie cukrów prostych to podstawowe zasady, które pomagają w utrzymaniu zdrowej wagi.
Cukrzyca typu 2
Cukrzyca typu 2 to choroba metaboliczna, której rozwój jest silnie związany z dietą. Ważną rolę w zapobieganiu i kontrolowaniu tej choroby odgrywa dieta, która stabilizuje poziom cukru we krwi. Spożywanie produktów o niskim indeksie glikemicznym, takich jak: pełnoziarniste produkty zbożowe, warzywa oraz rośliny strączkowe, pomaga w unikaniu gwałtownych skoków glukozy we krwi. Ważne jest również ograniczenie spożycia cukrów prostych i przetworzonych produktów spożywczych, które szybko podnoszą poziom cukru. Regularne posiłki bogate w błonnik oraz zdrowe tłuszcze, takie jak te zawarte w orzechach i oliwie z oliwek, mogą poprawić wrażliwość na insulinę i wspomóc kontrolę poziomu cukru we krwi.
Choroby sercowo-naczyniowe
Choroby sercowo-naczyniowe, takie jak: miażdżyca, zawały serca i udary, są często wynikiem niezdrowej diety, bogatej w tłuszcze nasycone, cholesterol oraz sól. Dieta niskosodowa, bogata w warzywa, owoce, zdrowe tłuszcze i pełnoziarniste produkty zbożowe, może znacznie zmniejszyć ryzyko rozwoju tych chorób. Tłuszcze nienasycone, zawarte w rybach, orzechach i olejach roślinnych, pomagają obniżyć poziom „złego” cholesterolu LDL. Jednocześnie podnosząc poziom „dobrego” cholesterolu HDL. Z kolei wysokie spożycie soli przyczynia się do podwyższenia ciśnienia krwi, co zwiększa ryzyko chorób serca. Ograniczenie spożycia soli oraz wprowadzenie do diety większej ilości produktów bogatych w potas, takich jak: banany, szpinak i awokado, pomaga w regulacji ciśnienia krwi.
Nowotwory
Dieta bogata w antyoksydanty, błonnik i zdrowe tłuszcze może odgrywać istotną rolę w prewencji nowotworów. Antyoksydanty, które znajdują się w dużych ilościach w warzywach i owocach, chronią komórki przed uszkodzeniami oksydacyjnymi, które mogą prowadzić do powstawania nowotworów. Błonnik, obecny w pełnoziarnistych produktach zbożowych, warzywach i owocach, wspomaga prawidłowe funkcjonowanie układu pokarmowego, a także pomaga w usuwaniu toksyn z organizmu. Ponadto zdrowe tłuszcze, takie jak: kwasy omega-3, mają właściwości przeciwzapalne, co również może chronić przed rozwojem niektórych nowotworów. Ograniczenie spożycia przetworzonego mięsa oraz produktów bogatych w tłuszcze trans i nasycone jest również istotne w kontekście profilaktyki raka.
Nadciśnienie
Nadciśnienie, czyli przewlekłe podwyższone ciśnienie krwi, jest poważnym czynnikiem ryzyka dla chorób sercowo-naczyniowych. Ważną rolę w zapobieganiu nadciśnieniu odgrywa dieta, która skupia się na ograniczeniu spożycia soli oraz wprowadzeniu do jadłospisu produktów bogatych w potas, magnez i błonnik. Potas pomaga w równoważeniu wpływu sodu na ciśnienie krwi, a magnez wspiera funkcjonowanie układu nerwowego i mięśniowego, co jest istotne dla zdrowia serca. Warzywa, owoce, orzechy, nasiona i produkty pełnoziarniste to bogate źródła tych składników i powinny być regularnie spożywane w ramach diety zapobiegającej nadciśnieniu.
Wszystkie te zasady dietetyczne nie tylko pomagają w zapobieganiu konkretnym chorobom cywilizacyjnym, ale również wspierają ogólny stan zdrowia. Świadome wybory żywieniowe mogą znacznie zmniejszyć ryzyko rozwoju poważnych schorzeń, poprawiając jednocześnie jakość życia na każdym etapie.
Znaczenie indywidualizacji diety
Każdy organizm jest inny, dlatego też dieta powinna być dostosowana do indywidualnych potrzeb, stylu życia, stanu zdrowia oraz celów zdrowotnych. To, co działa dla jednej osoby, może nie być odpowiednie dla innej. Indywidualizacja diety jest ważna w skutecznej prewencji i leczeniu chorób cywilizacyjnych. Pozwala na uwzględnienie wszystkich czynników, które mogą wpływać na zdrowie.
Przykładowo, osoby z predyspozycjami genetycznymi do cukrzycy mogą wymagać bardziej restrykcyjnej kontroli spożycia węglowodanów, podczas gdy osoby z chorobami serca mogą potrzebować większego ograniczenia tłuszczów nasyconych. Również poziom aktywności fizycznej ma znaczenie – osoby regularnie uprawiające sport mogą potrzebować większej ilości białka i węglowodanów w diecie, aby wspierać regenerację i budowę mięśni.
Indywidualizacja diety powinna uwzględniać także preferencje smakowe i kulturowe, co zwiększa szanse na długotrwałe utrzymanie zdrowych nawyków żywieniowych. Konsultacja z dietetykiem może pomóc w opracowaniu planu żywieniowego, który będzie nie tylko zdrowy, ale także satysfakcjonujący dla danej osoby.
Rola aktywności fizycznej w połączeniu z dietą
Dieta i aktywność fizyczna to dwa nieodłączne elementy zdrowego stylu życia. Regularna aktywność fizyczna wspiera działanie diety, przyczyniając się do poprawy metabolizmu, kontroli masy ciała oraz ogólnej sprawności organizmu. Ćwiczenia fizyczne pomagają w utrzymaniu równowagi kalorycznej, co jest istotne w zapobieganiu otyłości oraz innych chorób cywilizacyjnych. Ponadto, aktywność fizyczna poprawia wrażliwość na insulinę, co jest szczególnie ważne w prewencji i leczeniu cukrzycy typu 2. Ruch sprzyja także zdrowiu serca, obniżając poziom cholesterolu LDL i ciśnienia krwi. W połączeniu z odpowiednią dietą, regularne ćwiczenia fizyczne mogą zmniejszyć ryzyko wystąpienia chorób sercowo-naczyniowych.
Zdrowa dieta wspiera także regenerację organizmu po wysiłku, dostarczając niezbędnych składników odżywczych, które wspomagają odbudowę mięśni i zapobiegają urazom. To synergiczne działanie diety i aktywności fizycznej jest istotne dla utrzymania zdrowia na dłuższą metę.
Edukacja żywieniowa jako narzędzie profilaktyki
Świadomość na temat zdrowego odżywiania jest fundamentem skutecznej profilaktyki chorób cywilizacyjnych. Edukacja żywieniowa pozwala na lepsze zrozumienie, jakie produkty spożywcze są korzystne dla zdrowia, a które mogą prowadzić do problemów zdrowotnych. Dzięki edukacji, ludzie mogą podejmować bardziej świadome decyzje żywieniowe, co jest ważne w prewencji takich chorób jak: otyłość, cukrzyca czy choroby serca.
Edukacja żywieniowa powinna być prowadzona na różnych poziomach – od szkół, przez miejsca pracy, aż po kampanie społeczne. Informowanie społeczeństwa o roli zbilansowanej diety i regularnej aktywności fizycznej może wpłynąć na zmniejszenie zachorowalności na choroby cywilizacyjne.
Znaczenie wsparcia psychologicznego w zmianie nawyków żywieniowych
Zmiana nawyków żywieniowych może być trudna, zwłaszcza jeśli ktoś przez wiele lat utrzymywał niezdrowe wzorce odżywiania. Wsparcie psychologiczne odgrywa tu istotną rolę, pomagając w radzeniu sobie z wyzwaniami związanymi ze zmianą diety.
Często nawyki żywieniowe są silnie związane z emocjami – jedzenie może być formą pocieszenia, radzenia sobie ze stresem lub nagradzania. Zmiana takich nawyków wymaga nie tylko wiedzy na temat zdrowego odżywiania, ale także zrozumienia i zarządzania własnymi emocjami. Psychologowie mogą pomóc w identyfikacji i zmianie tych wzorców, oferując techniki radzenia sobie ze stresem oraz wsparcie w utrzymaniu motywacji do zdrowego odżywiania.
Wsparcie psychologiczne może również pomóc w budowaniu pozytywnego podejścia do jedzenia, gdzie posiłki stają się źródłem zdrowia i energii, a nie tylko sposobem na zaspokojenie emocjonalnych potrzeb. Praca nad emocjonalnym aspektem odżywiania jest ważna dla trwałej zmiany nawyków żywieniowych.
Podsumowanie
Zdrowa dieta jest nie tylko podstawą profilaktyki chorób cywilizacyjnych, ale także fundamentem ogólnego zdrowia i dobrej jakości życia. Poprzez zrozumienie znaczenia zbilansowanego odżywiania, regularnej aktywności fizycznej oraz indywidualizacji diety, można skutecznie zapobiegać i kontrolować choroby takie jak: otyłość, cukrzyca typu 2, choroby sercowo-naczyniowe, nowotwory czy nadciśnienie.
Ważną rolę odgrywa także edukacja żywieniowa, która pozwala na świadome podejmowanie decyzji dotyczących diety. Wsparcie psychologiczne jest nieodzowne w procesie zmiany nawyków żywieniowych, pomagając w pokonywaniu trudności i utrzymaniu motywacji.
Wszystkie te elementy razem tworzą spójny system, który nie tylko chroni przed chorobami, ale również wspiera długie, zdrowe i satysfakcjonujące życie. Dbanie o dietę to inwestycja w zdrowie, która przynosi korzyści przez całe życie.
Bibliografia
- Bryl, W., Miczke, A., & Pupek-Musialik, D. (2005). Nadciśnienie tętnicze i otyłość—narastający problem wieku rozwojowego.Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii,1(1), 26-29.
- Ciborowska, H., & Dietetyka, R. A. (2007). Żywienie zdrowego i chorego człowieka.Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa,359, 465-469.
- Cichocka, A. (2004). Dieta srodziemnomorska w profilaktyce chorob cywilizacyjnych.Przegląd Piekarski i Cukierniczy,52(03), 8-10.
- Gajda, E. (2019). Fitoterapia i dieta w zapobieganiu i leczeniu nadciśnienia tętniczego. Fitoterap, 20, 73-80.
- Jung, A. (2014). Otyłość-choroba cywilizacyjna.Pediatria i Medycyna Rodzinna,3(10), 226-232.
- Kitajewska, W., et al. “Choroby cywilizacyjne i ich prewencja.”Journal of Clinical Healthcare 1 (2014)
- Medrela–Kuder, E. (2011). Prawidłowa dieta w cukrzycy typu II jako forma rehabilitacji chorych.
- Skalska, P. (2020). Styl życia a choroby cywilizacyjne.
- Zalega, J., & Szostak-Węgierek, D. (2013). Żywienie w profilaktyce nowotworów. Część III. Diety o właściwościach przeciwnowotworowych. Problemy Higieny i Epidemiologii,94(1), 59-70. Roczniki Państwowego Zakładu Higieny,62(2).