Choroby autoimmunologiczne stanowią grupę schorzeń, w których układ odpornościowy, zamiast chronić organizm przed infekcjami i patogenami, atakuje własne zdrowe komórki i tkanki. W wyniku tego dochodzi do przewlekłego stanu zapalnego oraz uszkodzenia różnych narządów i układów ciała. Mechanizmy prowadzące do rozwoju chorób autoimmunologicznych są złożone i często nie do końca poznane, jednak wiąże się je z kombinacją predyspozycji genetycznych i czynników środowiskowych (m.in. dieta prozapalna, infekcje wirusowe, niektóre leki, promieniowanie UV).
Według obecnego stanu wiedzy, zidentyfikowanych jest niemal 100 chorób z autoagresji. Przykłady najczęstszych chorób autoimmunologicznych obejmują:
- Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS): Choroba, w której układ odpornościowy atakuje stawy, powodując ból, obrzęk i zniszczenie tkanki stawowej.
- Toczeń rumieniowaty układowy (SLE): Schorzenie, w którym układ odpornościowy atakuje różne narządy, takie jak skóra, stawy, nerki i serce.
- Stwardnienie rozsiane (SM): Choroba, w przebiegu której dochodzi do demielinizacji, czyli uszkodzenia i rozpadu osłonki mielinowej komórek nerwowych ośrodkowego układu nerwowego.
- Choroba Hashimoto: Najczęstsza przyczyna niedoczynności tarczycy, gdzie układ odpornościowy niszczy komórki tarczycy.
- Celiakia: Choroba, w której spożycie glutenu prowadzi do uszkodzenia błony śluzowej jelita cienkiego, co powoduje zaburzenia wchłaniania składników odżywczych.
Choroby autoimmunologiczne mogą wpływać na różne aspekty życia pacjentów, powodując szeroki wachlarz objawów i dolegliwości, często prowadząc do pogorszenia sprawności i jakości życia. Indywidualnie dobrana dieta oraz modyfikacja stylu życia mogą wspomóc leczenie i złagodzić objawy tych chorób, co jest kluczowe dla poprawy jakości życia chorych.
Podstawy żywienia w chorobach autoimmunologicznych
Zasady zbilansowanej diety
Dietoterapia odgrywa znaczącą rolę w zarządzaniu chorobami autoimmunologicznymi. Odpowiednio zbilansowana dieta może pomóc w łagodzeniu objawów, zmniejszaniu stanów zapalnych oraz poprawie ogólnego samopoczucia.
Kontrola masy ciała
U osób z nadwagą i otyłością obserwuje się zwiększone stężenie markerów stanu zapalnego. Mogą one powodować nasilenie objawów choroby autoimmunizacyjnej. Co ciekawe, istnieją badania potwierdzające związek pomiędzy otyłością w dzieciństwie, a rozwojem chorób autoimmunologicznych w wieku późniejszym. Warto pamiętać, że zbyt niska masa ciała i związane z nią niedożywienie, także będą niekorzystnie wpływać na stan zdrowia pacjenta z chorobą autoimmunizacyjną- mogą pojawić się niedobory kluczowych składników odżywczych, co skutkować będzie nasileniem objawów tej choroby.
Zachowanie prawidłowej masy ciała może wydłużyć czas remisji choroby autoimmunologicznej, dlatego warto pamiętać o regularnej kontroli masy i składu ciała (zwłaszcza pod kątem zawartości tkanki tłuszczowej).
Makroskładniki (białka, tłuszcze, węglowodany) i ich znaczenie
Białka: Białka są składnikiem budulcowym wszystkich tkanek człowieka. Są niezbędne do prawidłowego wzrostu i rozwoju. Odpowiadają także za naprawę tkanek i produkcję enzymów oraz hormonów kluczowych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu. Osoby z chorobami autoimmunologicznymi powinny spożywać wysokiej jakości białko pochodzenia zwierzęcego (chude mięso, ryby, jaja) i roślinnego (fasola, soczewica, ciecierzyca).
Tłuszcze: Niezwykle ważną funkcję w redukowaniu stanów zapalnych i wspieraniu funkcji komórkowych pełnią kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3. Ich źródłem są tłuste ryby morskie (łosoś, makrela, tuńczyk, sardynka) oraz orzechy i oleje roślinne (rzepakowy, lniany). Należy unikać kwasów tłuszczowych trans (obecnych m.in. w margarynach do pieczenia, wyrobach cukierniczych, produktach typu fast food) oraz nasyconych kwasów tłuszczowych (źródła: czerwone mięso, pełnotłusty nabiał, podroby), które mogą nasilać stany zapalne.
Węglowodany: Węglowodany stanowią główne źródło energii dla organizmu. Osoby z chorobami autoimmunologicznymi powinny wybierać węglowodany złożone, takie jak pełnoziarniste produkty zbożowe (kasze, ryż, makaron razowy) oraz warzywa i owoce (najlepiej świeże, nieprzetworzone), które nie tylko dostarczają niezbędnych witamin i składników mineralnych ale także są źródłem błonnika pokarmowego i innych substancji o działaniu bioaktywnym, korzystnym dla osób cierpiących z powodu chorób autoimmunizacyjnych. Błonnik pokarmowy odgrywa istotną rolę w zmniejszaniu stężeń cytokin prozapalnych. Dodatkowo dowiedziono, iż w przypadku niektórych chorób autoimmunologicznych, redukuje poziom autoprzeciwciał swoistych dla tych jednostek chorobowych.
Mikroskładniki (witaminy i minerały) istotne dla osób z chorobami autoimmunologicznymi
Witamina D: Wspiera układ odpornościowy i może pomagać w łagodzeniu objawów autoimmunologicznych. Co istotne, wśród osób ze zdiagnozowanymi chorobami autoimmunizacyjnymi, poziom witaminy D jest znacząco niższy, niż u zdrowych osób. Istnieją także dowody na korzyści płynące z suplementacji witaminy D- pomaga redukować poziom autoprzeciwciał. Źródła pokarmowe: tłuste ryby, jaja, wzbogacone produkty mleczne, ekspozycja na słońce. Należy zaznaczyć, że źródła pokarmowe nie są wystarczające dla pokrycia zapotrzebowania na witaminę D, dlatego warto oznaczyć poziom 25(OH)D, na podstawie którego lekarz dobierze odpowiednią dawkę suplementacyjną.
Witamina C: Jest witaminą antyoksydacyjną (neutralizuje wolne rodniki tlenowe), wspiera układ odpornościowy, działając antybakteryjnie i przeciwzapalne. Warto zadbać o odpowiednią podaż witaminy C w diecie z uwagi na funkcję kardioprotekcyjną (chroniącą przed chorobami serca oraz miażdżycą). Źródła pokarmowe: owoce jagodowe (czarna porzeczka, truskawki, borówki), papryka, brukselka, brokuły, natka pietruszki.
Cynk: Wspiera funkcje układu odpornościowego, zmniejszając aktywność choroby autoimmunologicznej. Pierwiastek ten bierze udział w syntezie białek i tworzeniu komórek a także prawidłowe działanie niektórych hormonów. Źródła pokarmowe: mięso, orzechy i nasiona, produkty zbożowe z pełnego przemiału, soczewica.
Selen: Wykazuje właściwości antyoksydacyjne, dzięki którym może zredukować aktywność choroby autoimmunizacyjnej. Selen bierze także udział w prawidłowej produkcji i magazynowaniu hormonów tarczycy. Źródła pokarmowe: orzechy brazylijskie, ryby morskie, produkty zbożowe z pełnego przemiału.
Rola antyoksydantów
Znaczenie antyoksydantów w redukcji stanów zapalnych
Antyoksydanty pomagają neutralizować wolne rodniki, które mogą prowadzić do stanów zapalnych i uszkodzeń komórek. Do grupy najsilniej działających antyoksydantów zalicza się witaminy A, E, C, likopen oraz selen i cynk. Regularne spożywanie produktów bogatych w składniki działające przeciwutleniająco może zmniejszać stres oksydacyjny i stany zapalne w organizmie, co może przełożyć się na wyciszenie objawów i poprawę jakości życia pacjentów dotknięci chorobami autoimmunologicznymi.
Przykłady produktów bogatych w antyoksydanty
Owoce jagodowe (borówki, maliny, truskawki, czarna porzeczka): Bogate w witaminę C i antocyjany.
Zielona herbata: Zawiera katechiny, które mają silne właściwości antyoksydacyjne.
Warzywa liściaste (szpinak, jarmuż): Bogate w witaminę C oraz betakaroten.
Orzechy i nasiona (orzechy włoskie, nasiona słonecznika, nasiona chia): Źródła witaminy E i kwasów tłuszczowych omega-3.
Specyficzne diety w chorobach autoimmunologicznych
Dieta przeciwzapalna
Charakterystyka diety przeciwzapalnej
Dieta przeciwzapalna koncentruje się na spożywaniu pokarmów, które mogą pomóc w zmniejszeniu stanów zapalnych w organizmie. Dodatkowo, założenia diety przeciwzapalnej obejmują ograniczenie kwasów tłuszczowych nasyconych i w konfiguracji trans oraz węglowodanów rafinowanych (m.in. produkty zbożowe z mąk niskiego typu, słodycze). Do produktów o działaniu przeciwzapalnym należą:
Tłuste ryby morskie (łosoś, makrela): Bogate w kwasy tłuszczowe omega-3.
Oliwa z oliwek: Źródło jednonienasyconych kwasów tłuszczowych.
Warzywa i owoce: Bogate w błonnik pokarmowy, składniki o działaniu antyoksydacyjnym.
Orzechy i nasiona: Dostarczają niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe.
Pełnoziarniste produkty zbożowe: Bogate w błonnik pokarmowy i witaminy z grupy B.
Przykłady posiłków i produktów przeciwzapalnych
Śniadanie: Owsianka z jagodami i orzechami włoskimi.
Obiad: Sałatka z quinoa, szpinakiem, awokado i grillowanym łososiem.
Kolacja: Pieczona makrela z warzywami korzeniowymi i oliwą z oliwek.
Dieta eliminacyjna
Zasady diety eliminacyjnej
Dieta eliminacyjna polega na czasowym wykluczeniu pokarmów potencjalnie szkodliwych (nasilających procesy chorobowe), a następnie stopniowym ich wprowadzaniu w celu identyfikacji, które z nich mogą powodować nasilenie niepożądanych objawów (na przykład bóle stawowe w przebiegu RZS).
Jakie produkty najczęściej wywołują reakcje autoimmunologiczne?
- Zboża zawierające gluten: pszenica, jęczmień, żyto
- Nabiał
- Soja
- Orzechy i nasiona
Dieta bogata w probiotyki
Rola mikrobioty jelitowej w chorobach autoimmunologicznych
Mikrobiota jelitowa odgrywa kluczową rolę w funkcjonowaniu układu odpornościowego. Zaburzenia równowagi mikroflory jelitowej (np. zmiany w liczebności oraz dieta uboga w składniki odżywcze i błonnik pokarmowy) mogą przyczyniać się do rozwoju i nasilenia objawów chorób autoimmunologicznych.
Produkty bogate w probiotyki:
- Kefir
- Jogurt naturalny
- Maślanka
- Kwaśne mleko
- Kiszonki (kapusta, ogórki, zakwas z buraków)
Suplementacja w chorobach autoimmunologicznych
Najważniejsze suplementy diety
Suplementacja może znacząco wspierać leczenie i zarządzanie objawami chorób autoimmunologicznych. Poniżej przedstawiono kluczowe suplementy diety, które mogą przynieść korzyści osobom zmagającym się z tymi schorzeniami.
Witamina D:
Rola: Wspiera układ odpornościowy, wspomaga regulację odpowiedzi immunologicznej, może zmniejszać ryzyko infekcji oraz aktywność swoistych autoprzeciwciał.
Dawkowanie: W zależności od poziomu witaminy D we krwi oraz ekspozycji na słońce.
Forma: Suplementy w formie kapsułek, kropli, tabletek do ssania.
Kwasy tłuszczowe omega-3:
Rola: Wykazują silne właściwości przeciwzapalne, wspierają zdrowie serca i mózgu.
Dawkowanie: Zwykle zaleca się 1000-3000 mg dziennie, w zależności od potrzeb.
Forma: Suplementy w formie oleju rybiego, kapsułek z olejem z alg.
Cynk:
Rola: Wspiera funkcje układu odpornościowego, ma właściwości przeciwzapalne.
Dawkowanie: Zazwyczaj 15-30 mg dziennie, w zależności od poziomu cynku we krwi.
Forma: Suplementy w formie tabletek, pastylek do ssania.
Selen:
Rola: Działa antyoksydacyjnie, wspiera układ odpornościowy.
Dawkowanie: Zwykle zaleca się 55-200 µg dziennie, w zależności od diety.
Forma: Suplementy w formie tabletek, kapsułek.
Magnez:
Rola: Pomaga w regulacji funkcji mięśni i układu nerwowego, wspiera układ odpornościowy.
Dawkowanie: Zwykle zaleca się 200-400 mg dziennie, w zależności od potrzeb.
Forma: Suplementy w formie tabletek, proszków, kapsułek.
Rola adaptogenów
Co to są adaptogeny i jak mogą pomóc?
Adaptogeny to naturalne substancje, które wspierają organizm w radzeniu sobie z niekorzystnymi warunkami środowiskowymi i przywracaniu równowagi. Wspomagają adaptację organizmu do różnych stresorów, zarówno fizycznych, jak i emocjonalnych, co jest szczególnie korzystne dla osób z chorobami autoimmunologicznymi.
Przykłady adaptogenów:
Ashwagandha: Pomaga w redukcji stresu, zmniejsza stany zapalne, wspiera funkcje układu odpornościowego.
Żeń-szeń: Wzmacnia odporność, poprawia energię i zdrowie ogólne, ma właściwości przeciwzapalne.
Kurkuma (kurkumina): Ma silne właściwości przeciwzapalne i antyoksydacyjne, łagodzi objawy związane z chorobami autoimmunologicznymi.
Praktyczne wskazówki i przepisy
Jak zacząć wprowadzać zmiany w diecie?
Zmiana diety może być wyzwaniem, ale małe kroki prowadzą do dużych rezultatów. Oto kilka praktycznych wskazówek, jak zacząć.
Krok po kroku: od planowania do realizacji
Edukacja: Zrozumienie podstaw zdrowej diety i jej wpływu na zdrowie.
Planowanie posiłków: Tworzenie tygodniowego planu posiłków, który uwzględnia zbilansowane składniki odżywcze.
Zakupy: Zakupy z listą, aby unikać niezdrowych pokus.
Przygotowanie: Przygotowywanie posiłków z wyprzedzeniem, aby uniknąć jedzenia na szybko.
Monitorowanie: Śledzenie postępów i dostosowywanie planu w miarę potrzeb.
Jak unikać powszechnych błędów dietetycznych?
Unikanie przetworzonych produktów i fast foodów.
Skupienie się na naturalnych, nieprzetworzonych produktach.
Regularne posiłki, aby utrzymać stabilny poziom energii.
Przykładowe przepisy
Śniadania:
Owsianka z jagodami i orzechami włoskimi: Gotowane płatki owsiane z mlekiem roślinnym, jagody, orzechy włoskie, miód.
Smoothie z jarmużem, bananem i mlekiem migdałowym: Blendowane jarmuż, banan, mleko migdałowe, chia.
Obiady:
Sałatka z quinoa, szpinakiem, awokado i grillowanym łososiem: Ugotowana quinoa, świeży szpinak, awokado, grillowany łosoś, oliwa z oliwek.
Kurczak z warzywami na parze: Grillowany kurczak, warzywa (brokuły, marchew, cukinia) gotowane na parze, olej lniany do pokropienia warzyw, brązowy ryż.
Kolacje:
Pieczona makrela z warzywami korzeniowymi: Pieczona makrela z marchewką, pietruszką, ziemniakami, oliwa z oliwek.
Zupa krem z dyni: Dynia, cebula, czosnek, bulion warzywny, przyprawy.
Przekąski:
Hummus z marchewkami: Domowy hummus, świeże marchewki.
Orzechy i suszone owoce: Mieszanka orzechów (migdały, orzechy włoskie) i suszonych owoców (morele, niesłodzona żurawina, śliwki).
Podsumowanie korzyści zdrowotnych wynikających z odpowiedniej diety
Właściwa dieta może znacząco poprawić jakość życia osób z chorobami autoimmunologicznymi, zmniejszając stany zapalne, wspierając układ odpornościowy i poprawiając ogólne samopoczucie. Kluczowe jest zrozumienie, jak różne składniki odżywcze wpływają na organizm i jak dostosować dietę do indywidualnych potrzeb.
Motywacja do działania
Wprowadzenie zdrowych zmian w diecie może być trudne, ale każda mała zmiana ma znaczenie. Zachęcamy do stopniowego wprowadzania zdrowych nawyków i cierpliwości w dążeniu do lepszego zdrowia. Pamiętaj, że odpowiednia dieta to nie tylko sposób na zarządzanie chorobą, ale także inwestycja w długoterminowe zdrowie i dobre samopoczucie.
Bibliografia:
- Płudowski P, Kos-Kudła B, Walczak M, Fal A, Zozulińska-Ziółkiewicz D, Sieroszewski P, Peregud-Pogorzelski J, Lauterbach R, Targowski T, Lewiński A, i in. Wytyczne dotyczące zapobiegania i leczenia niedoboru witaminy D: aktualizacja 2023 r. w Polsce. Nutrients . 2023; 15(3):695 https://doi.org/10.3390/nu15030695
- Liu Y., Alookaran J.J., Rhoads M., Probiotics in autoimmune and inflammatory disorders, Nutrients, 2018, 10, s. 1537
- Mikulska A.A., Karaźniewicz-Łada M. Filipowicz D. i wsp., Metabolic Characteristics of Hashimoto’s Thyroiditis Patients and the Role of Microelements and Diet in the Disease Management – An Overview, Int. J. Mol. Sci. 2022, 23, s. 6580
- Stawczyk M., Szczerkowska-Dobosz A., Komorowska O., Dobosz M., Maciejewska- -Radomska A., Znaczenie diety w łuszczycy – przewlekłej chorobie zapalnej, Forum Zaburzeń Metabolicznych. 2011, 2 (3), s. 205–207.
- Brenton J. i wsp., Body mass index trajectories in pediatric multiple sclerosis, Dev Med Child Neurol. 2019 Nov;61(11), s. 1289–1294.