Niedoczynność tarczycy to choroba, która charakteryzuje się niedoborem lub nieprawidłowym działaniem hormonów tarczycy i dotyczy około 1-6% populacji, przy czym występuje 4- 5 razy częściej u kobiet niż u mężczyzn. Może mieć charakter pierwotny, wtórny, wrodzony lub nabyty. Pierwotna niedoczynność jest wynikiem uszkodzenia gruczołu tarczowego. Przyczyną tego uszkodzenia mogą być operacje tarczycy (strumektomia) lub jej zapalenie (Hashimoto).
Wtórna niedoczynność natomiast spowodowana jest niedoborem hormonu tyreotropowego (TSH). Ten rodzaj niedoczynności wynika z uszkodzenia przysadki mózgowej lub nieprawidłowego działania podwzgórza. Wrodzona niedoczynność tarczycy, jest zazwyczaj także i pierwotną. Spowodowana jest zahamowaniem lub zaburzeniem czynności tarczycy, ale może też występować na skutek dziedzicznej niesprawności przez defekty enzymatyczne enzymów biorących udział w syntezie hormonów. Inną przyczyną niedoczynności tarczycy może być niedobór jodu w czasie ciąży. Nabyta niedoczynność tarczycy dotyka przede wszystkim kobiety w wieku 30 – 60 lat. Wśród pierwotnej, nabytej niedoczynności tarczycy najczęstszą przyczyną jest przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy, czyli choroba Hashimoto.
Jaką rolę w naszym organizmie pełni tarczyca?
Podstawowym zadaniem tarczycy jest produkcja i wydzielanie do krwi hormonów: trójjodotryniny – T3, tyroksyny – T4 o działaniu zwiększającym metabolizm ustroju oraz kalcytoniny – hormonu polipeptydowego, zmniejszającego poziom wapnia we krwi a wzmagającego jego odkładanie w kościach. Hormony gruczołu tarczycowego wpływają również na metabolizm białek, węglowodanów, tłuszczu i cholesterolu. Poza tym odgrywają istotną rolę w pobudzaniu mięśnia sercowego oraz pracy układu nerwowego mózgu. Wpływają też na funkcjonowanie większości tkanek organizmu i charakteryzują się najszerszym spektrum działania spośród poznanych hormonów. Tarczyca jest odpowiedzialna za około 30% spoczynkowej przemiany materii, dlatego przy niedoborze hormonów tarczycy dostarczana z pożywieniem energia jest magazynowana w postaci tkanki tłuszczowej, co może prowadzić do nadwagi i otyłości. Problemy z utrzymaniem prawidłowej masy ciała mają z kolei wpływ na normalizację gospodarki hormonalnej.
Choroba Hashimoto
Najczęstszą przyczyną nabytej niedoczynności tarczycy jest przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy, czyli choroba Hashimoto. Jest to choroba, w której układ immunologiczny produkuje przeciwciała przeciwko peroksydazie tarczycowej (anty-TPO) i przeciw tyreoglobulinie (anty-TG), czyli następuje nadmierna produkcja przeciwciał przeciwko antygenom tarczycy. Prowadzi to do powstania nacieków limfocytarnych na tarczycy oraz zaniku komórek pęcherzykowatych gruczołu. Choroba Hashimoto częściej, bo nawet 10-20 krotnie, jest diagnozowana u kobiet, a ryzyko zachorowania rośnie wraz z wiekiem. Leczenie polega przede wszystkim na podaniu L-tyroksyny. Uważa się, że na rozwój choroby Hashimoto wpływają czynniki: genetyczne, środowiskowe do których możemy zaliczyć palenie papierosów, stres czy infekcje wirusowe lub bakteryjne, napromieniowanie zewnętrzne, leczenie jodem radioaktywnym, żywieniowe (niedobór selenu, nadmiar jodu) jak również inne choroby o podłożu autoimmunologicznym, które mogą współwystępować razem z chorobą Hashimoto, wśród których możemy wymienić m.in. cukrzycę typu I, anemię złośliwą, celiakię, bielactwo, łuszczycę, toczeń rumieniowaty układowy i inne.
Objawy
Objawy ogólne niedoczynności tarczycy mają charakter bardzo zróżnicowany i zależą od przyczyny schorzenia, czasu trwania, dynamiki rozwoju i nasilenia zaburzeń wydzielania hormonów. W zaawansowanym stadium choroby do głównych objawów choroby Hashimoto oraz niedoczynności tarczycy należą: wypadanie włosów zmniejszenie napędu życiowego, pogorszenie słuchu, stany depresyjne, niepokój, zmniejszenie koncentracji, pogorszenie sprawności intelektualnej, senność i zmęczenie, wole tarczycowe, trudności z utratą masy ciała, uczucie chłodu oraz obrzęk dłoni i powiek.
Diagnostyka chorób tarczycy
W diagnozowaniu niedoczynności tarczycy podstawą do badania hormonalne, a także diagnostyka obrazowa dająca główne podstawy do rozpoznania niedoczynności tarczycy.
Najpowszechniej stosowanym badaniem oceniającym hormonalną czynność tarczycy jest oznaczenie stężenia TSH. Przyjmuje się, że prawidłowe stężanie tyreotropiny w surowicy krwi mieści się w zakresie od 0,2 do 4,5. Wynik mieszczący się w tym zakresie potwierdza prawidłową czynność gruczołu tarczowego. Podwyższone stężenie TSH może być przyczyna: pierwotnej niedoczynności tarczycy, nabytej lub wrodzonej, gruczolaka przysadki mózgowej wydzielający TSH. Z kolei obniżony poziom TSH może świadczyć o pierwotnej nadczynności, wtórnej niedoczynności, niedoczynności podwzgórza lub działaniu niektórych leków, takich jak np. glikokortykosteroidów lub o ciężkich chorobach ustrojowych. Natomiast stężenie FT3 i FT4 oznacza się wtedy, gdy stężenie TSH przekracza zakres wartości referencyjnych, po to, żeby rozpoznać rodzaj zaburzeń czynności hormonalnej ( nadczynność, niedoczynność). Zakres referencyjny wynosi: dla FT3 – 1,5-4,0 ng/l, dla FT4 – 0,89-1,7 ng/l. Znaczącą rolę w diagnostyce laboratoryjnej odgrywa również oznaczenie przeciwciał przeciwtarczycowych takich jak Anty – TPO oraz anty TG. Pozwalają one na zdiagnozowaniu chorób autoimmunologicznych tarczycy oraz jej stanów zapalnych.
Zasady żywienia w niedoczynności tarczycy
Zgodnie z zgodnie z zasadami racjonalnego żywienia dieta osób z niedoczynnością tarczycy powinna zawierać 4-5 posiłków, spożywanych w regularnych odstępach czasu. Ostatni posiłek powinien być spożywany 3-4h przed snem. Taki rozkład w ciągu dni nie spowoduje obniżenia tempa przemiany materii. Podaż kalorii dla każdej osoby powinna być dostosowana indywidualnie z uwzględnieniem płci, wieku, trybu życia, aktywności fizycznej, stanu fizjologicznego oraz współistniejących zaburzeń czy chorób takich jak np. cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, stan zapalny czy nieprawidłowy lipidogram.
To właśnie tarczyca odpowiada za około 30% spoczynkowej przemiany materii, zatem obniżony metabolizm organizmu i wynikające z tego problemy z utrzymaniem należnej masy ciała są bardzo powszechne wśród osób z tą jednostką chorobową. Spadek masy ciała ma duże znaczenie dla normalizacji stężeń hormonów we krwi, ale należy wystrzegać się również drastycznego obniżenia wartości energetycznej ponieważ może to spowodować wzrost stężenia TSH oraz zmniejszyć tempo metabolizmu, dlatego tak ważne jest żeby kaloryczność diety była odpowiednio dobrana. Ze względu na podłoże immunologiczne choroby Hashimoto i stan zapalny toczący się w organizmie zastosowana dieta powinna mieć charakter przeciwzapalny.
Podaż białka u osób cierpiących na niedoczynność tarczycy oraz chorobę Hashimoto powinna być większa niż u zdrowych ludzi, co jest niezbędne do podwyższenia metabolizmu i co jest efektem korzystnym w przypadku obniżonej przemiany materii u tych osób. Oprócz tego zauważono, że prawidłowa podaż białka hamuje wypadanie włosów, czyli jeden z głównych objawów choroby. Zalecane jest białko pełnowartościowe pochodzenia zwierzęcego: mięso – które jest również źródłem witaminy B, a także żelaza, ryby morskie – zawierające jod , kwasy tłuszczowe n-3 (o działaniu przeciwzapalnym), jaja oraz nasiona roślin strączkowych, które podobnie jak mięso obfitują w witaminy z grupy B oraz żelazo, ponadto zawierają węglowodany złożone.
Ze względu na zaburzoną gospodarkę węglowodanową w niedoczynności tarczycy zaleca wybór węglowodanów o niskim indeksie glikemicznym. Powinny być one dostarczone w postaci produktów zbożowych z pełnego przemiału (kasze, makarony, pieczywo), dostarczających więcej składników mineralnych, witamin oraz błonnika. Odpowiednia ilość błonnika w diecie tj. AI>25g/dziennie może zapobiegać zaparciom, które są efektem zwolnionej motoryki jelit u osób chorych na niedoczynność tarczycy, poza tym wiąże on związki toksyczne w jelitach, zapobiegając ich wchłonięciu, skraca czas pasażu masy kałowej, zapobiega zaparciom a tym samym żylakom odbytu, pobudza ukrwienie jelit oraz powoduje zmniejszenie stężenia glukozy i cholesterolu w surowicy krwi a także obniża poposiłkową glikemię oraz obniża stężenie insuliny. Dobrym źródłem błonnika pokarmowego są także warzywa i owoce, które dodatkowo dostarczają składników mineralnych, witamin oraz przeciwutleniaczy. Z diety natomiast powinny zostać wyeliminowane wszystkie produkty mocno przetworzone będące źródłem cukrów prostych takie jak: cukierki, ciastka, ciasta, torty, biszkopty, czekolada, chipsy, paluszki, krakersy, parówki, fast foody, wysokosłodzone dżemy, zupki chińskie, konserwy, napoje gazowane i oranżady.
Osoby chorujące na niedoczynność tarczycy i autoimmunologiczne zapalenie tarczycy powinni zwracać uwagę nie tylko na ilość, ale również na jakość spożywanego tłuszczu. Nie jest wskazane stosowanie niskotłuszczowych diet, które mogą powodować zaburzenia w funkcjonowaniu układu odpornościowego oraz doprowadzić do niedoborów witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Energia pochodząca z tłuszczu nie powinna przekraczać 30% dziennego zapotrzebowania, jednak zaleca się ograniczenie tłuszczów pochodzenia zwierzęcego, które obfitują w nasycone kwasy tłuszczowe, a zwiększenie spożycia tłuszczów zawierających kwasy tłuszczowe nienasycone znajdujące się w olejach roślinnych (olej rzepakowy, lniany, słonecznikowy, sojowy, oliwa z oliwek), orzechach, awokado, pestkach raz rybach. Bardzo ważne są wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3, które stymulują przemianę T4 w T3 w wątrobie, a także poprawiają wrażliwość tkanek na działanie hormonów tarczycy. Wpływają również na zmniejszenie procesów zapalnych, co jest szczególnie istotne w prewencji i leczeniu niedoczynności tarczycy spowodowanej chorobą Hashimoto. Poza tym przyczyniają się do zmniejszenia stężenia trójglicerydów w surowicy krwi, a także działają przeciwzakrzepowo i przeciwmiażdżycowo. Głównym źródłem kwasów omega-3 w diecie są ryby morskie, olej lniany, olej rzepakowy, awokado oraz orzechy włoskie.
Składniki mineralne niezbędne do prawidłowej aktywności tarczycy
Jod
Jednym z nich jest jod, który wchodzi w skład hormonów tarczycy i odgrywa kluczową rolę w poprawnym jej funkcjonowaniu. Zarówno niedobór jodu jak i jego nadmiar może być przyczyna upośledzenia funkcji tarczycy: niewystarczająca ilość może powodować wole tarczycowe a nadmiar jodu u osób z chorobą Hashimoto może nasilać odpowiedź zapalną układu odpornościowego. Głównie źródła jodu w pożywieniu to: owoce morza, i ryby (głownie dorsz i halibut).
Selen
Tarczyca jest narządem, którego tkanki charakteryzują się stosunkowo dużym stężeniem selenu. Pierwiastek ten jest składnikiem enzymów związanych z gospodarką hormonalna tarczycy. Prawidłowe działanie selenu zachodzi jednak dopiero wtedy, gdy jest zapewniona odpowiednia podaż jodu ponieważ te dwa pierwiastki wzajemnie modyfikują swoja aktywność i mają wpływ na czynność tarczycy. Pierwiastek ten wpływa na stan zapalny – nie powoduje on jego całkowitego wygaszenia, ale może wpływać na zmniejszenie aktywności zapalnej. Selen usprawnia funkcjonowanie systemu odpornościowego i zmniejsza aktywność zapalną , ale nie powoduje ustąpienia choroby. Do najbogatszych źródeł selenu w pożywieniu należą ryby (zwłaszcza dorsz i halibut) i skorupiaki, jaja, krewetki, sardynki, czosnek, grzyby, mleko i jego przetwory w zależności od jego zawartości w paszy zwierząt.
Witamina D
Bardzo istotne znaczenie w etiopatogenezie chorób tarczycy ma również witamina D. Niedobór tej witaminy zaobserwowano u prawie 80% osób z chorobą Hashimoto. Coraz częściej podkreśla się znaczenie tej witaminy dla prawidłowego funkcjonowania gruczołu tarczowego , w tkankach którego znaleziono jej receptory. Zauważono także, ze hormon tyreotropowy (TSH) miał tym wyższą wartość, im większy był deficyt tej witaminy. Dodatkowo niedobór witaminy D u osób z chorobą Hashimoto może być przyczyną zaburzonej jelitowej absorbcji wapnia. Do źródeł pokarmowych witaminy D należą ryby i oleje, a mniejsze ilości występują w produktach mlecznych (masło) i mięsie.
Cynk
W diecie należy zwrócić uwagę na Cynk, który uczestniczy w prawidłowym funkcjonowaniu układu immunologicznego. Wykazuje właściwości przeciwzapalne i przeciwutleniające. Wraz z obniżeniem się stężenia cynku w surowicy krwi, rośnie miano przeciwciał przeciwtarczycowych, co może potwierdzić rolę cynku w funkcjonowaniu obrony immunologicznej organizmu. Poza tym niewystarczająca ilość cynku w organizmie powoduje obniżenie tempa metabolizmu hormonów. Najbogatszym źródłem pokarmowym są: jaja, kasza gryczana, sery podpuszczkowe, pestki dyni a także pieczywo pełnoziarniste i mięso.
Żelazo
Kolejnym bardzo ważnym i niezbędnym pierwiastkiem w diecie osób z niedoczynnością tarczycy jest żelazo. Niedobór żelaza powoduje zmniejszoną syntezę hormonów tarczycy poprzez zmniejszoną syntezę hormonów T4 do T3 oraz przyczynia się do zwiększonego wydzielania TSH. Anemia bardzo często (bo nawet do 60% osób z niedoczynnością tarczycy ) jest diagnozowana dlatego zaleca się zwrócenie szczególnej uwagi na wzbogacenie diety w ten pierwiastek. Dobrym źródłem żelaza w diecie jest czerwone mięso (wołowina, chuda wieprzowina), żółtko jaj, wątróbka drobiowa lub cielęca, pełnoziarniste produkty zbożowe i natka pietruszki.
Witaminy antyoksydacyjne
Należy wiedzieć, że dieta osób z choroba Hashimoto powinna pokrywać zapotrzebowanie na witaminy antyoksydacyjnee ( A,C,E), które przeciwdziałają wolnym rodnikom i łagodzą stres oksydacyjny, będącym czynnikiem niszczącym komórki tkanki tarczycowej. Witaminę E w diecie znajdziemy w olejach roślinnych ( olej rzepakowy, lniany, słonecznikowy, migdały, orzechy laskowe, pestki dyni i słonecznika. Najwięcej witaminę C znajdziemy w owocach dzikiej róży, czarnych porzeczkach, truskawkach, natce pietruszki, owocach cytrusowych oraz warzywach kapustnych. Natomiast dobrym źródłem witaminy A jest masło, jajka, mleko, tłuste ryby, marchew, pomidory, czerwona papryka, morele.
Podsumowanie
Farmakoterapia w niedoczynności tarczycy stanowi najważniejszy element leczenia, jednak odpowiednio zbilansowana dieta, dostarcza niezbędnych składników odżywczych, wykorzystywanych do syntezy hormonów tarczycy, a także unikanie produktów, które mogą ten proces zaburzyć ma istotne znaczenie jako działanie wspomagające leczenie.
Bibliografia:
- Ratajczak A.E , Moszczak M., Grzymisławski M.: Zalecenia żywieniowe w niedoczynności tarczycy i chorobie Hashimoto, Piel Zdr Publ. 2017 7;(4): 305-311.
- Zakrzewska E., Zegan M., Michota-Katulska E.: Zalecenia dietetyczne w niedoczynności tarczycy przy współwystępowaniu choroby Hashimoto, Bromat. Chem. Toksykol – XLVIII, 2015, 2 str. 117-127.
- Szwajkosz K., Wawryniuk A, Sawicka K., Łuczyk R., Tomaszewski A.: Niedoczynność tarczycy jako skutek przewlekłego autoimmunologicznego zapalenia gruczołu tarczowego. Journal of Education, Health and Sport, 2017;7(5):41-54.
- Gawrychowski J., Jastrząb B.: Choroby tarczycy i przytarczyc, Diagnostyka i leczenie, Wydawnictwo Medipage, Warszawa 2014
- Górowski T.: Choroby tarczycy, Wydawnictwo lekarskie PZWL, Warszawa 1980
- Stolińska H., Wolańska D.: Składniki pokarmowe istotne w niedoczynności tarczycy, Żywienie człowieka i metabolizm, 2012, tom 39.
- Zakrzewska E., Zegan M., Michota-Katulska E. Zalecenia dietetyczne w niedoczynności tarczycy przy współwystępowaniu choroby Hashimoto. Bromotal Chem Toksykol. 2015;48(2):117-127.