Czym jest dieta low-FODMAP?

Dieta uboga w słabo przyswajalne i fermentujące krótkołańcuchowe węglowodany (FODMAP) jest skuteczną strategią radzenia sobie z objawami zespołu jelita drażliwego (IBS). Liczne badania podniosły “rangę” diety o niskiej zawartości FODMAP, przez co stała się terapią pierwszego rzutu w przypadku IBS. Terapia wykazuje najwyższą skuteczność jeżeli osoba kompetentna, najlepiej dietetyk . Dieta low-FODMAP skutecznie poprawia jakość życia poprzez zmniejszenie częstotliwości i siły dolegliwości żołądkowo-jelitowych. Jest korzystna zarówno w postaciach biegunkowych jak i zaparciowych IBS. Zespół jelita drażliwego ma złożony schemat rozwoju, gdzie największe znaczenie ma silny i przewlekły stres. Mimo minimalnego udziału odżywiania w rozwoju IBS, dieta może w znaczący sposób zmniejszyć współistniejące dolegliwości.

Na czym polega mechanizm działania diety low-FODMAP?

Fermentujące oligosacharydy, disacharydy, monosacharydy i poliole (FODMAP) były badane przez dziesięciolecia pod kątem ich słabego wchłaniania i wynikającego z tego wpływu na przewód pokarmowy. Zwiększona zawartość wody i fermentacja przez bakterie jelitowe powodują zmiany w gazach i płynach w jelitach. Przyczyniają się tym samym do wspólnych objawów zespołu jelita drażliwego (IBS) – wzdęć, bólów brzucha, zaparć czy biegunek. 

Czym są FODMAP?

Dieta o niskiej zawartości tych związków nie jest podejściem “uniwersalnym” ani sposobem żywienia na całe życie. Celem pierwszej fazy – restrykcyjnej jest poprawienie funkcjonalności i ogólnego stanu jelit. Na tym etapie wyklucza się związki FODMAP, do których należą:

• Oligosacharydy, czyli fruktany i galakto-oligosacharydy (GOS). Mają największą długość łańcucha i naturalnie występują w żywności, w tym pszenicy i życie. Znajdują się także w roślinach strączkowych, niektórych orzechach, cebuli i czosnku. Organizm człowieka nie produkuje enzymu zdolnego do rozkładania fruktanów i GOS, w wyniku czego są one źle wchłaniane w układzie pokarmowym. Podlegają fermentacji oraz zwiększają wytwarzanie gazów w jelitach. 
• Disacharydem FODMAP jest laktoza. Cukier ten znajduje się w produktach mlecznych. Wymaga enzymu – laktazy aby został prawidłowo strawiony i nie wywoływał dolegliwości żołądkowo-jelitowych. Aktywność laktazy może być zmniejszona w niektórych środowiskach etnicznych, takich jak azjatyckie i śródziemnomorskie. Obniża się wraz z wiekiem oraz w chorobach jelit. 

Monosacharydem FODMAP jest fruktoza. Ten tzw. cukier owocowy, występuje w większej ilości w jabłkach, gruszkach, arbuzach, mango, a także w miodzie i niektórych warzywach, w tym groszku cukrowym. Fruktoza jest również stosowana jako komercyjny środek słodzący pod nazwą fruktoza lub syrop glukozowo-fruktozowy. Spośród wszystkich FODMAP wykazuje największy efekt osmotyczny i zdolność do wciągania wody do światła jelita. Wynikające z tego powiększenie światła jelita cienkiego powoduje ból, wzdęcia a nawet biegunki.Poliole najczęściej obecne w żywności to mannitol i sorbitol. Występują w jabłkach, gruszkach, owocach pestkowych, kalafiorze, grzybach czy grochu. Poliole są również stosowane jako sztuczne środki słodzące, na przykład w bezcukrowych gumach do żucia i miętach. Głównymi poliolami słodzącymi używanymi przemysłowo są ksylitol oraz erytrytol.

3 fazy diety low-FODMAP

Faza restrykcyjna

Faza restrykcyjna diety o niskiej zawartości FODMAP łagodziobjawy nawet u 75% pacjentów w ciągu 6 tygodni.  Polega na ograniczeniu krótkołańcuchowych węglowodanów oraz polioli fermentujących w jelitach. Substancjami nie należącymi do tej grupy, ale często wywołującymi dolegliwości są kofeina i alkohol. Z tego względu one również zostają wykluczone w jadłospisie w tym sposobie żywienia. Porównanie przykładowych produktów z niską i wysoką zawartością FODMAP znajdziesz w tabeli. Podczas fazy restrykcyjnej wykorzystywana jest tylko żywność z niską zawartością tych związków. Pierwsza faza powinna trwać tak długo, aż praca jelit zostanie unormowana, a dolegliwości się zmniejszą. Jednak nie dłużej niż 8 tygodni.

Wybierając produkty z wyższą lub średnią zawartością FODMAP istotna jest ich zawartość w porcji. Suma tych związków nie powinna przekraczać ustalonej ilości, np. borówki mogą być spożyte maksymalnie w ilości 60g, a kasza bulgur – 40g. Mimo, że w nadmiarze mogą wywołać dolegliwości to powinny znaleźć się w jadłospisie aby zapewnić różnorodność i zmniejszyć ryzyko niedoborów pokarmowych. Błonnik jest jedną z substancji, które zostają automatycznie ograniczone w diecie low-FODMAP. W wyniku wykluczenia produktów pełnoziarnistych oraz wielu owoców i warzyw. Dlatego należy zwrócić szczególną uwagę na jego odpowiednią podaż tj. 20-40g/dobę. Jeżeli dietę low-FODMAP stosuje osoba z postacią zaparciową choroby może zacząć stosować babkę płesznik,  w celu polepszenia pracy jelit . Posiada wysoką skuteczność w przyspieszaniu pasażu jelitowego oraz zwiększeniu częstotliwości wypróżnień. Powinna być spożywana w ilości 3x na dobę. Wystarczy jedną łyżkę nasion zalać ciepłą wodą. W momencie poprawy pracy jelit ilość przyjmowanej babki płesznik należy stopniowo zmniejszać. 

Kolejnym zagrożeniem wiążącym się z fazą restrykcyjną diety low-FODMAP jest niedobór witaminy B1. Ten sposób żywienia jest niemal bezglutenowy (w zależności od tego jakie pieczywo jest stosowane). Produkty zbożowe zawierające gluten są jednocześnie bogate w witaminę B1.  Ich wykluczenie może pociągać za sobą jej niedobór jeśli dieta nie jest prawidłowo zbilansowana i nie występują w niej inne źródła tej witaminy.

 

Faza reintrodukcji

Druga faza diety low-FODMAP polega na stopniowym wprowadzaniu każdego wykluczonego wcześniej FODMAP. Istnieje kilka powodów, dla których te związki powinny być ponownie włączone do jadłospisu:

• Pokarmy o wysokiej zawartości FODMAP są jednocześnie prebiotykami, które stanowią substrat energetyczny dla “dobrych”mikroorganizmów jelitowych
• Zwiększenie różnorodności jadłospisu zmniejsza ryzyko niedoborów w organizmie
• Przewlekłe stosowanie diety low-FODMAP może niekorzystnie wpływać na życie towarzyskie.  Osoby stosujące ten sposób żywienia często rezygnują z rozrywek, spotkań oraz spożywania posiłków przygotowanych przez innych z obawy na dolegliwości żołądkowo-jelitowe. Reintrodukcja polega na oddzielnym wprowadzaniu związków FODMAP. Każdy z nich jest wprowadzany za pomocą  produktu spożywczego bogatego w konkretny związek. W tabeli zostały przedstawione przykładowe produkty jakich można użyć w celu wprowadzenia poszczególnych FODMAP.

W każdym tygodniu wprowadza się jeden związek. Jego ilość zwiększa się stopniowo, najlepiej w trzech etapach, aż do gramatury nieco większej niż pacjent jadł przed wprowadzeniem diety low-FODMAP. Jeśli nie pojawią się niepokojące dolegliwości po spożyciu wprowadzanego związku w kolejnym tygodniu należy ponownie go wykluczyć, a wprowadzić nowy FODMAP, w taki sam sposób. Jeśli dolegliwości pojawią się, najlepiej ponownie zastosować fazę restrykcyjną na 1-2 tygodnie aby unormować pracę jelit. Jeżeli złe samopoczucie nastąpiło w początkowym etapie i przy najmniejszej ilości danego składnika, może to oznaczać, że powinien być wyeliminowany z jadłospisu na stałe. Warto spróbować go wprowadzić ponownie po jakimś czasie, nawet po zakończeniu wszystkich faz diety low-FODMAP.

 

Faza ustalania indywidualnej tolerancji FODMAP

Długofalowym celem kuracji dietetycznej o niskiej zawartości FODMAP jest ustalenie indywidualnej tolerancji poszczególnych produktów i przywrócenie ich do jadłospisu. Mogą pojawić się produkty, które niezależnie od prawidłowego przebiegu fazy reintrodukcji będą wywoływały dolegliwości. Dlatego  produkty, które najczęściej powodują zaburzenia pracy przewodu pokarmowego powinny być również wprowadzane pojedynczo. W tym czasie jadłospis powinien opierać się na produktach już wcześniej przetestowanych , które nie wywołują dolegliwości żołądkowo-jelitowych. Ten etap jest bardzo indywidualny i u każdej osoby końcowa lista „dozwolonych” produktów może być zupełnie inna. Do produktów, których tolerancję ustala się indywidualnie należą m.in. kawa, produkty pszenne i żytnie, warzywa kapustne, strączkowe oraz czosnek i cebula.

 

Kiedy dieta low-FODMAP nie działa?

Istnieje wiele przyczyn rozwoju IBS, dlatego jego leczenie wymaga indywidualnego podejścia. Często zespół jelita drażliwego współistnieje z nadwrażliwością trzewną na gluten. Dieta low-FODMAP początkowo jest skuteczna, ponieważ jednocześnie nie zawiera glutenu. Jednak po 2 miesiącach fazy restrykcyjnej produkty zawierające ten związek są na nowo wprowadzane. W przypadku nieprawidłowej diagnozy problemy żołądkowo – jelitowe powracają. Należy wtedy rozważyć inne metody dietetyczne, psychologiczne i farmakologiczne. Dietetyk  jest niezbędny do właściwej oceny i edukacji pacjenta z IBS. Jednak największe znaczenie w terapii IBS może mieć zdrowie psychiczne. Nawet najbardziej indywidualny sposób odżywiania może okazać się nieskuteczny kiedy występuje silny i przewlekły stres.

Podsumowanie

Dieta low-FODMAP jest skuteczna u niemal 80% osób ją stosujących. Jej efekt to zmniejszenie dolegliwości bólowych oraz unormowanie pracy jelit, co wiąże się z poprawieniem jakości życia. Jest dietą bardzo restrykcyjną, dlatego pociąga za sobą wiele zagrożeń. Należy zadbać o prawidłowe zbilansowanie jadłospisu w celu uniknięcia niedoborów. Prawidłowo przeprowadzone wszystkie fazy mogą skutkować długotrwałym polepszeniem samopoczucia. Dieta low-FODMAP okazuje się skuteczna nie tylko w zespole jelita drażliwego ale również w innych chorobach, w których dochodzi do pogorszenia pracy jelit, np. w chorobach zapalnych jelit.

 

Bibliografia:

• Altobelli E., Low-FODMAP Diet Improves Irritable Bowel Syndrome Symptoms: A Meta-Analysis, Nutrients, 2017
• Barret J. S., How to Institute the low-FODMAP Diet, J Gastroenterol. Hepatol., 2017
• Halmos E, When the Low FODMAP Diet Does Not Work, J Gastroenterol. Hepatol., 2017
• Ireton-Jones C., The Low FODMAP Diet: Fundamental Therapy in the Management of Irritable Bowel Syndrome, Curr Opin Clin Nutr Metab Care, 2017
• McKenzie Y ik wsp., British Dietetic Association Systematic Review and Evidence-Based Practice Guidelines for the Dietary Management of Irritable Bowel Syndrome in Adults (2016 Update), J Hum Nutr Diet, 2016
• Staudacher H. M., A Diet Low in FODMAPs Reduces Symptoms in Patients With Irritable Bowel Syndrome and A Probiotic Restores Bifidobacterium Species: A Randomized Controlled Trial, Gastroenterology, 2017
• Staudacher H. M., Nutritional, Microbiological and Psychosocial Implications of the Low FODMAP Diet, J Gastroenterol. Hepatol., 2017
• Tuck C., Barret J., Re-challenging FODMAPs: The Low FODMAP Diet Phase Two, J Gastroenetrol. Hepatol., 2017